Zaburzenia osobowości, przyczyny, objawy, leczenie

W ostatnich latach coraz więcej mówi się o zdrowiu psychicznym. Ludzie zaczynają otwarcie mówić o swoich problemach i coraz chętniej korzystają z pomocy psychologów czy psychiatrów. Wśród wielu pojęć pojawiających się w tym kontekście są zaburzenia osobowości. W populacji ogólnej około 10-13% może dotyczyć ta przypadłość. Czym są? Jak się objawiają? I czy da się z nimi żyć?

Spis treści:

Co to zaburzenia osobowości?

Osobowość jest zbiorem cech psychologicznych, emocjonalnych, inteligencji oraz zdolności adaptacyjnych. To ona determinuje nasze zachowania – to jacy jesteśmy oraz jakie mamy poczucie własnej wartości. Jakie relacje nawiązujemy, jak myślimy, jak przeżywamy nasze emocje i jak reagujemy na różne rzeczy. Większość osób rozwija swoją osobowość płynnie, harmonijnie, jednak u niektórych dochodzi do zaburzeń, które utrudniają funkcjonowanie w życiu codziennym. Są to wtedy tzw. zaburzenia osobowości. Są one zakorzenionymi i utrwalonymi wzorcami, które występują w różnych sytuacjach. Różnią się od akceptowalnych przez dane społeczeństwo zachowań, co znacznie wpływa na jakość życia danej osoby, a nieleczone objawy czy zachowania mogą ulegać wzmocnieniu.

Jakie są zaburzenia osobowości?

W psychiatrii jest dość dużo typów zaburzeń osobowości. Ze względu na podobieństwo objawów lub cech zaburzenia osobowości w DSM-IV są pogrupowane w trzy „wiązki”:

Wiazka A zaburzeń osobowości przejawiająca sie dziwacznością i egocentryzmem:

osobowość paranoiczna – żyje w ciągłej gotowości i strachu, że ktoś chce im przeszkodzić, osoba taka jest nadmiernie podejrzliwa i nieufna, stale poszukuje spisku i uważa się za osobę prześladowaną,
osobowość schizoidalna – osoba taka jest wycofana, zobojętniała na świat i ludzi, z reguły są to introwertycy, nie pragną oni i nie potrzebują utrzymywać związków i relacji z innymi ludźmi, są minimalnie świadomi własnych uczuć, a także uczuć innych osób do nich, nie mają lub mają niewiele celów w życiu i ambicji.

Wiązka B zaburzeń osobowości charakteryzująca się poczuciem, że jest się najważniejszym:

osobowość antyspołeczna – impulsywna, nieodpowiedzialna, nie umiejąca podporządkować się zasadom, lekceważąca normy, zasady i obyczaje; czuje się wolna i niezależna,
osobowość borderline – osoba nieprzewidywalna, niestabilna i manipulująca; szerzej jest opisana poniżej,
osobowość histrioniczna – wyróżnia się teatralnym zachowaniem, próżnością, uwodzicielskim zachowaniem, reagującą przesadnie na najdrobniejsze zdarzenie, postrzega siebie jako osobę atrakcyjną i nadzwyczajną,
osobowość narcystyczna – egoistyczna, narcystyczna, arogancka, postrzega się lepszą osobą niż inni i należy ją wielbić.

Wiązka C zaburzeń osobowości objawiająca się ogromnym lękiem:

osobowość anankastyczna (obsesyjno-kompulsywna) – przestrzegająca zasad, grzeczna, dokładna, pedantyczna, narzucająca sobie wiele zasad, ma silną potrzebę kontroli, ryzyko i zmiany wywołują u niej silny lęk,
osobowość unikająca – przeraża ją świat, jest zlękniona, wahająca się i wycofana, postrzega się jako gorsza od innych i boi się podjęcia jakiejkolwiek decyzji,
osobowość zależna – czuje się nieudolna, uległa, delikatna i słaba, potrzebuje bezpieczeństwa szukając go w innych ludziach, którzy są silniejsi i samodzielni, towarzyszy im poczucie bezradności i osamotnienia.

Są znane również tak zwane „zaburzenia mieszane i inne”. Odnosi się je do takich zaburzeń, które z powodu dużego nasilenia objawów i jednoczesnego występowania, co najmniej dwóch różnych zaburzeń, nie można jednoznacznie określić ich konkretnego rodzaju, ponieważ diagnoza jest utrudniona.

Jak zachowuje się osoba, która ma zaburzenia osobowości? Jakie są objawy?

Są różne w zależności od rodzaju zaburzenia. Taka osoba jest często potocznie określana jako:

„inna”,
„dziwna”,
„nie pasująca do otoczenia”,
„za bardzo lub za mało charakterna” itp.

Jednak osoby z zaburzeniami osobowości mogą mieć zbiór wspólnych cech takich jak:

- trudności w kontaktach międzyludzkich – np. zachowania niecodzienne, konfliktowość, skoncentrowanie się na sobie, problemy z uwzględnieniem cudzego punktu widzenia,
- niedojrzałość – np. niska tolerancja frustracji,

problemy z regulowaniem emocji

sztywne wzorce i zachowania – brak elastyczności, problemy z dostosowaniem się do zmiennych warunków, upór i trwanie w patologicznych nawykach
nadmierne reakcje na stres czy krytykę – skłonność do uzależnień, brak efektywnej kontroli nad emocjami
wewnętrzne skonfliktowanie i brak harmonii – niekonsekwencja w postępowaniu, sprzeczność
brak poczucia spełnienia i szczęścia – niezadowolenie z siebie, z życia, doświadczalnie większej ilości emocji negatywnych niż pozytywnych
oryginalność poglądów i postaw – poglądy skrajne, zwracające na siebie uwagę

Zaburzenia osobowości borderline co to?

Zaburzenie to jest potocznie nazywane jako „osobowość chwiejna emocjonalnie”. Takie osoby są niestabilne, drażliwe i nie potrafią odpowiednio regulować zachowań emocjonalnych. Specjaliści uważają, że zaburzenie to jest charakterystyczne dla aktualnych czasów, w których żyjemy. Szacuje się, że zaburzenie to może występować z częstością ok. 5,9%, z czego dwie trzecie stanowią kobiety. Około 10% osób z tym zaburzeniem odbiera sobie życie. Uważa się, że jest to jedno z najtrudniej poddających się leczeniu zaburzeniu.

Osoba z zaburzeniem osobowości typu borderline charakteryzuje się zachowaniami takimi jak:

- niestabilność emocjonalna, relacji oraz zaburzenia tożsamości – mają one zaburzony obraz samego siebie, osoby takie nie wiedzą czego chcą, obawiają się podejmowania odpowiedzialnych decyzji, często zmieniają zdanie, za swoje niepowodzenia obwiniają innych,
- silne poczucie pustki wewnętrznej – przez cały czas,

zachowania impulsywne i autoagresywne,

- intensywne poczucie strachu przed odrzuceniem – dążenie do uniknięcia odrzucenia, strach przed samotnością, szantaże z chęcią zrobienia sobie krzywdy,
- uczucie wewnętrznej, nieadekwatnej złości – podczas trudnych do uniknięcia zmian lub rozłąki z partnerem/partnerką,
- nagłe zmiany w ocenie innych osób – w jednej chwili są one pozytywne, a w drugiej negatywnie odbierane,
- wchodzenie w intensywne i niestabilne związki, które doprowadzają do kryzysów emocjonalnych – towarzyszy im chęć całkowitego zaangażowania się w relację, jednocześnie pojawia się intensywny lęk przed odrzuceniem, doprowadzają do różnych sposobów sprawdzania, czy może do tego dojść,

w stresujących okresach życia przejściowe poczucie obcości własnej osoby lub myśli prześladowczych, które dość szybko mijają.

Organiczne zaburzenia osobowości

Specyficzna kategoria zaburzeń osobowości wynikająca z uszkodzenia ośrodkowego układu nerwowego. Są one wyjątkowo rzadkie. Objawiają się nietypowymi zachowaniami, emocjami oraz sposobem myślenia. Są to zmiany trwałe, diagnoza i leczenie wymagają złożonego podejścia we współpracy neurologa z psychiatrą i psychologiem.

Zaburzenia osobowości bno

”Bez innych określeń”, czyli kategoria, które nie spełnia kryteriów żadnej z konkretnych zaburzeń osobowości, jednak wpływa ona na życie pacjenta. Często współwystępują one innymi zaburzeniami psychicznymi, takimi jak zaburzenia lękowe, depresyjne czy zaburzenia odżywiania. Możliwe jest także występowanie cech innych zaburzeń osobowości. Diagnoza i leczenie tych zaburzeń wymagają zindywidualizowanego podejścia do pacjenta, biorąc pod uwagę różne objawy i co wpływ na życie pacjenta. Kluczowa jest zmiana wzorców myślenia i zachowania, w procesie psychoterapii, często wskazane jest także leczenie farmakologiczne. Taki schemat leczenia jest widoczny w leczeniu większości zaburzeń osobowości.

Skąd się biorą zaburzenia osobowości?

Pojawiają się one już w okresie dzieciństwa. Są dość złożonymi problemami psychologicznymi, które mogą mieć dużo źródeł, które mają ze sobą szereg powiązań i interakcji. Źródła mogą mieć wśród różnych czynników:

biologicznych i genetycznych – istnieją dowody, że genetyka może tutaj odgrywać istotną rolą, jednak bardziej dotyczy to temperamentu i podatności niż uwarunkowania genetycznego na dane zaburzenia np. w postaci mutacji warunkującej daną jednostkę; zmiany w strukturze mózgu także mogą być związane z zaburzeniami osobowość,
psychospołecznych – wczesne doświadczenie życiowe, ciężka sytuacja rodzinna, przemoc, patologie rodzinne, nieadekwatne zaspokajanie potrzeb dziecka np. nie empatyczna matka, intensywne konflikty rodzinne, traumatyczne wydarzenia, rodzice z zaburzeniami psychicznymi,
temperamentalnych – uwarunkowany biologicznie, czyli w jaki sposób dana osoba reaguje na stres i interakcje społeczne.

Czytaj także: Zaburzenia pamięci

Warto pamiętać, że wszystkie czynniki działają w złożonej interakcji ze sobą kształtując osobowość od wczesnego dzieciństwa lub pokwitania utrzymując się do wieku dorosłego. Nie są one przyczyną urazów, wypadków, uszkodzenia mózgu czy innego zaburzenia psychicznego.

Czy zaburzenia osobowości są dziedziczne?

Badania wykazują, że interakcje genetyczne odgrywają istotną rolę, jednak nie determinują zaburzeń osobowości. Mogą one jedynie predysponować wystąpienie danej jednostki do zaburzeń, jednak konkretne objawy są powodowane przez doświadczenie życiowe. Jeżeli chodzi o dziedziczenie zaburzeń osobowości przez bliźniaki może być ono znaczące, nawet od 50% do 75%.

Test na zaburzenia osobowości

Diagnostyka zaburzeń osobowość to proces, który wymaga użycia różnorodnych narzędzi i metod. Psychologowie i psychiatrzy wykorzystują w tym celu różne testy diagnostyczne np.:

Ustrukturalizowany Wywiad Kliniczny do Badania Zaburzeń Osobowości – najczęściej używany, służy do identyfikacji 10 zaburzeń osobowości wymienionych wyżej według klasyfikacji DSM-5,
Kwestionariusz Osobowości Eysnecka – oceniająca cechy osobowości w kontekście zaburzeń,
Minnesocki Wielowymiarowy Inwentarz Osobowości – ocenia osobowość w kategoriach klinicznych.

Są również dostępne różne testy do wykonania przez strony internetowe. Takie testy przesiewowe są mniej skuteczne i na ich podstawie nie można postawić diagnozy. Mogą być pomocne we wstępnej ocenie i poszerzeniu świadomości. Profesjonalną diagnozę może jedynie postawić lekarz psychiatra lub psycholog, do którego należy się zwrócić z niepokojącymi wynikami testu lub objawami, które budzą nasz niepokój.

Czy na zaburzenia osobowości można dostać rentę?

To oczywiście zależy od indywidualnej sytuacji pacjenta, gdy dochodzi do bardzo poważnych stanów, które uniemożliwiają codzienne funkcjonowanie, można ubiegać się o rentę z tytułu niezdolności do pracy. Taką decyzje podejmuje lekarz orzecznik. Aktualnie jest zauważalny wzrost liczby przyznawanych rent z powodu zaburzeń psychicznych, w tym również zaburzeń osobowości. Należy jednak zwrócić uwagę na to, że sama diagnoza zaburzenia osobowości nie jest wystarczająca – konieczne jest udowodnienie, że zaburzenie to wpływa na zdolność do wykonywania pracy zawodowej.

Bibliografia

P. Gałecki, A. Szulc, „Psychiatria rozpoznania według ICD-10 tom 2”, Edra Urban & Partner, Wrocław 2023
P. Gałecki, A. Szulc, „Psychiatria”, Edra Urban & Partner, Wrocław 2023
M. Janas-Kozik, T. Wolańczyk,”Psychiatria dzieci i młodzieży. Tom 2”, PZWL Wydawnictwo Lekarskie, 2021
M. Talarowska, D. Moczulski, D. Strzelecki, „Zaburzenia osobowości. Co muszę o nich wiedzieć”, wydanie 1, Medical Tribune Polska, Warszawa 2021
M. Jerema, „Psychiatria Podręcznik dla studentów medycyny”. Wydanie 2, PZWL Wydawnictwo Lekarskie, Warszawa 2016
A. Florkowski, „Fizjoterapia w psychiatrii”, PZWL Wydawnictwo Lekarskie, 2015