Jaskra – charakterystyka, objawy, leczenie operacyjne

Jaskra to choroba, która prowadzi do stopniowej utraty wzroku. Objawy jaskry przez długi czas nie są zauważalne, dlatego najczęściej diagnostyce poddają się osoby, u których choroba ta jest już w zaawansowanym stadium. Warto zatem dowiedzieć się więcej na temat jaskry – czym jest, jakie są jej przyczyny, jakie daje objawy i jak przebiega leczenie tej choroby.

Co to jest jaskra? Definicja i mechanizm choroby

Jaskra to grupa przewlekłych chorób oka zaliczanych do neuropatii nerwu wzrokowego — prowadzących do stopniowego zaniku włókien nerwowych siatkówki i ich aksonów. Jej głównym mechanizmem jest nadciśnienie oczne, czyli tzw. ciśnienie wewnątrzgałkowe, które mechanicznie ściska i prowadzi do śmierci komórek zwojowych siatkówki, powodując degenerację siatkówki i nerwu wzrokowego. Choć podwyższone ciśnienie jest jednym z najważniejszych czynników ryzyka, rodzaj jaskry z prawidłowym ciśnieniem pokazuje, że uszkodzenie nerwu może zachodzić nawet przy niewielkich jego zmianach. Diagnoza opiera się na ocenie tarczy nerwu wzrokowego, badaniu pola widzenia oraz pomiarze ciśnienia wewnątrzgałkowego 

Najczęstsze objawy jaskry – jak je rozpoznać?

Jaskra pierwotna otwartego kąta często rozwija się bezobjawowo i może pozostawać nierozpoznana przez lata — pacjent doświadcza stopniowej utraty peryferyjnego widzenia, podczas gdy ostrość wzroku pozostaje względnie zachowana aż do późnych stadiów choroby. W ostrym ataku jaskry zamykającego się kąta mogą pojawić się gwałtowne objawy: 

• ból oka, 
• przekrwienie,
• zachodzenie na wzrok tzw. efektu „halo”– zjawisko to polega na widzeniu świetlistych pierścieni lub poświaty wokół źródeł światła, głównie w nocy i przy słabym oświetleniu,
• nudności,
• nagłe pogorszenie widzenia – stan ten wymaga pilnej interwencji okulistycznej.

Przyczyny jaskry – czynniki ryzyka i predyspozycje genetyczne

Jaskra to choroba o złożonej etiologii, w której dużą rolę odgrywają zarówno czynniki środowiskowe, jak i genetyczne. Jednym z głównych czynników ryzyka jest podwyższone ciśnienie wewnątrzgałkowe (IOP), jednak jaskra może również rozwijać się przy ciśnieniu w granicach normy.

Czynniki ryzyka jaskry:

• wiek powyżej 40. roku życia,
• dodatni wywiad rodzinny (dziedziczność sięga 10× większego ryzyka u krewnych I stopnia),
• nadciśnienie oczne,
• rasa czarna (jaskra pierwotna otwartego kąta częstsza),
• cukrzyca, choroby sercowo-naczyniowe,
• wysoka krótkowzroczność (jaskra otwartego kąta) lub dalekowzroczność (jaskra zamkniętego kąta),
• długotrwałe stosowanie glikokortykosteroidów,
• urazy gałki ocznej, stany zapalne, wcześniejsze operacje. 

Dziedziczność jaskry ma szczególne znaczenie w jaskrze młodzieńczej i wrodzonej, gdzie mutacje w genach takich jak MYOC czy OPTN odgrywają znaczącą rolę w patogenezie.

Rodzaje jaskry – otwartego, zamkniętego kąta i inne formy

Jaskra klasyfikowana jest na podstawie budowy kąta przesączania (kąta tęczówkowo-rogówkowego), przez który odpływa ciecz wodnista z komory przedniej oka. Patologia tego układu skutkuje wzrostem ciśnienia wewnątrzgałkowego i uszkodzeniem nerwu wzrokowego. Wyróżniamy kilka rodzajów jaskry. Każdy typ charakteryzuje inny przebieg choroby.

• Jaskra pierwotna otwartego kąta (JPOK) to najczęstsza postać jaskry. Kąt przesączania jest anatomicznie otwarty, ale odpływ cieczy wodnistej jest upośledzony z przyczyn funkcjonalnych. Choroba rozwija się powoli i bezobjawowo, prowadząc do stopniowej utraty pola widzenia.
• Jaskra zamkniętego kąta (JZK) – dochodzi w niej do anatomicznego zamknięcia kąta przesączania, co prowadzi do gwałtownego wzrostu ciśnienia wewnątrzgałkowego. Objawia się ostrym bólem oka, nudnościami, pogorszeniem widzenia i efektem halo. Wymaga pilnej interwencji (najczęściej irydotomia laserowa).
• Jaskra wtórna powstaje jako skutek innych chorób oka lub ogólnoustrojowych (np. cukrzyca, uraz, zapalenie błony naczyniowej, guzy, stosowanie steroidów). Może mieć charakter otwartego lub zamkniętego kąta.
• Jaskra wrodzona i młodzieńcza występuje rzadko, wiąże się z zaburzeniami rozwojowymi kąta przesączania. Objawy pojawiają się we wczesnym dzieciństwie (światłowstręt, łzawienie, powiększenie gałki ocznej).

Diagnostyka jaskry – badania i testy okulistyczne

Diagnostyka jaskry opiera się na szeregu specjalistycznych badań okulistycznych, których celem jest wykrycie nieprawidłowości ciśnienia wewnątrzgałkowego oraz ocenienie stanu kąta przesączania i nerwu wzrokowego. Kluczowym badaniem jest tonometria, która mierzy ciśnienie śródgałkowe – jego podwyższenie to jeden z najważniejszych czynników ryzyka jaskry.

Równie ważne są badania obrazowe, takie jak OCT (optyczna koherentna tomografia), które pozwalają na szczegółową analizę tarczy nerwu wzrokowego i warstwy włókien nerwowych siatkówki. OCT umożliwia wczesne wykrycie uszkodzenia nerwu wzrokowego jeszcze zanim pojawią się objawy kliniczne.

Gonioskopia to badanie kąta przesączania cieczy wodnistej – pozwala rozróżnić jaskrę otwartego i zamkniętego kąta, co ma kluczowe znaczenie dla dalszego postępowania. Uzupełniająco wykonuje się perymetrię (badanie pola widzenia) oraz oftalmoskopię, aby ocenić morfologię tarczy nerwu wzrokowego.

Czytaj także: Różyczka

Leczenie jaskry – metody farmakologiczne, laserowe i operacyjne

Leczenie jaskry ma na celu zatrzymanie postępu choroby poprzez obniżenie ciśnienia śródgałkowego. Leczenie obejmuje farmakoterapię, a czasami też zabiegi chirurgiczne. Najczęściej pierwszym krokiem jest farmakoterapia – stosuje się krople do oczu zawierające prostaglandyny, beta-blokery, inhibitory anhydrazy węglanowej czy analogi prostaglandyn.

W przypadku nieskuteczności leczenia zachowawczego lub szybko postępującej choroby stosuje się metody laserowe, takie jak:

• trabekuloplastyka (np. SLT – selektywna laserowa trabekuloplastyka) w jaskrze otwartego kąta,
• irydotomia laserowa – stosowana w jaskrze z zamykającym się kątem przesączania – polega na wykonaniu otworu w tęczówce, który ułatwia odpływ cieczy wodnistej.

Jeśli metody zachowawcze i laserowe nie przynoszą efektu, wdraża się leczenie chirurgiczne – operację jaskry, m.in. trabekulektomię, drenaż podspojówkowy lub wszczepienie urządzeń drenujących. Celem każdej formy terapii jest ochrona nerwu wzrokowego przed dalszym uszkodzeniem i zachowanie możliwie jak najlepszej ostrości wzroku.

Czy jaskra jest uleczalna? Rokowania i profilaktyka przy jaskrze

Jaskra to przewlekła, nieuleczalna choroba neurodegeneracyjna nerwu wzrokowego, która może prowadzić do nieodwracalnej ślepoty, jeśli nie zostanie wcześnie rozpoznana i odpowiednio leczona. Choć całkowite wyleczenie jaskry nie jest obecnie możliwe, dzięki wczesnemu wykryciu i skutecznej terapii można zahamować postęp choroby i utrzymać funkcje widzenia przez długie lata.

Kluczowe dla rokowania jest utrzymywanie prawidłowego ciśnienia śródgałkowego, co można osiągnąć za pomocą leczenia farmakologicznego, laserowego lub chirurgicznego. Regularne kontrole okulistyczne są konieczne, szczególnie u osób z czynnikami ryzyka: po 40. roku życia, z jaskrą w rodzinie, nadciśnieniem, cukrzycą czy krótkowzrocznością.

Profilaktyka obejmuje:

• systematyczne pomiary ciśnienia śródgałkowego – kontrola ciśnienia,
• badania OCT i pola widzenia,
• prowadzenie zdrowego stylu życia – aktywność fizyczna, dieta bogata w przeciwutleniacze,
• unikanie palenia i kontrolę chorób współistniejących. 

Jaskra a inne choroby oczu – różnice i podobieństwa z zaćmą

Jaskra i zaćma to dwie różne choroby oczu, które mogą dawać podobne objawy na początku (np. pogorszenie ostrości widzenia), ale różnią się mechanizmem uszkodzenia wzroku. Objawy na początku choroby są dość podobne i mogą być mylące.

• Jaskra prowadzi do degeneracji nerwu wzrokowego, głównie na skutek podwyższonego ciśnienia wewnątrzgałkowego. Utrata widzenia następuje stopniowo, począwszy od widzenia peryferyjnego – pacjent może nie zauważyć tego w początkowych stadiach.
• Zaćma to zmętnienie soczewki oka, które powoduje spadek ostrości widzenia, szczególnie przy jasnym świetle. Jest to choroba odwracalna – można ją wyleczyć operacyjnie, usuwając zmętniałą soczewkę i wszczepiając sztuczną. 

Inne różnice:

• Jaskra może przebiegać bezobjawowo przez długi czas; zaćma zwykle daje objawy wcześnie.
• W jaskrze często dochodzi do bólu oka i efektu halo, czego nie obserwuje się w zaćmie.
• Jaskra może współwystępować z innymi schorzeniami, jak neuropatia wzrokowa czy zwyrodnienie i degeneracja plamki żółtej, co dodatkowo komplikuje diagnostykę. 

Jak widzi pacjent z jaskrą? Objawy w codziennym funkcjonowaniu

Jaskra prowadzi do stopniowego zaniku nerwu wzrokowego, czego główną konsekwencją jest utrata obwodowego pola widzenia – tzw. widzenie tunelowe. Na początku choroby pacjenci mogą nie odczuwać żadnych dolegliwości, ponieważ zmiany rozwijają się powoli i bez bólu. Z czasem jednak coraz większe fragmenty pola widzenia zanikają, co znacząco wpływa na codzienne życie.

Chorzy tracą zdolność widzenia „kątem oka”, co utrudnia np. jazdę samochodem, poruszanie się w zatłoczonych miejscach, czy sprawne zauważanie przeszkód. Pojawić się może też światłowstręt, ból oka, uczucie napięcia w gałce ocznej oraz widzenie tzw. efektów halo (świetliste kręgi wokół źródeł światła). W zaawansowanym stadium dochodzi do znacznego ograniczenia funkcjonowania – pacjenci mają trudności z czytaniem, rozpoznawaniem twarzy i pracą przy komputerze, a nawet z samodzielnym poruszaniem się. Objawy jaskry w życiu codziennym są zatem dość uciążliwie i obniżają znacząco jakość życia.

Czego unikać przy jaskrze – styl życia, dieta, przeciwwskazania

Leczenie jaskry opiera się na obniżaniu ciśnienia wewnątrzgałkowego, dlatego osoby chore powinny unikać czynników, które mogą to ciśnienie podnosić. Z perspektywy diety należy ograniczyć spożycie soli i kofeiny, które mogą powodować krótkotrwałe wzrosty ciśnienia w oku.

Ważna jest także regularność posiłków, nawodnienie oraz dieta bogata w przeciwutleniacze, wspierające zdrowie siatkówki i nerwu wzrokowego.

Niektóre formy aktywności fizycznej – szczególnie ćwiczenia odwrócone w jodze (np. stanie na głowie) lub długotrwały wysiłek siłowy – mogą również zwiększać ciśnienie śródgałkowe, dlatego zaleca się z 1 unikanie.

Wskazany jest natomiast umiarkowany wysiłek fizyczny taki jak spacery, pływanie, a także dbanie o sen, redukcję stresu i unikanie długotrwałego pochylania głowy poniżej linii serca.

Kluczowe jest też przestrzeganie zaleceń lekarskich, regularne badania kontrolne i stosowanie przepisanych leków, by zahamować postęp choroby i zachować jak najlepszą jakość życia.

Bibliografia:

• J. P. Szaflik, „Okulistyka”, PZWL, 2021
• J. Kałużny, „Okulistyka”, PZWL, 2021
• J. Szaflik, „PTO – Podstawy Teoretyczne Okulistyki”, PZWL, Warszawa 2021
• M. Niżankowska, „Okulistyka”, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2021
• M. Rękas, ”Jaskra. Basic and Clinical Science Course (BCSC), tom 10”, wyd. polskie, Edra Urban & Partner, 2020
• E. Wylęgała, „Okulistyka. Podręcznik dla studentów medycyny”, Wydawnictwo Górnicki, 2019
• J. Prokop, „Okulistyka. Podręcznik dla studentów i lekarzy”, Wydawnictwo lekarskie PZWL, 2019
• J. Kęcik, „OCT w praktyce klinicznej.” Mediaton, 2019
• J. J. Kański, B. Bowling, „ Okulistyka kliniczna”, Elsevier Urban & Partner, 2019
• J. Kałużny, „Choroby oczy”, Medycyna Praktyczna, 2019
• J. Kałużny, „Farmakoterapia w okulistyce”, PZWL, 2018
• M. Dąbrowska-Bender, E. Drobek, „Choroby oczu”, PZWL, 2018
• A. Stankiewicz, „Okulistyka”, wyd. 3, PZWL, Warszawa, 2015
• W. Omulecki, „Okulistyka kliniczna”, PZWL, 2012