Ospa wietrzna u dorosłych i dzieci – objawy, przyczyny, leczenie

Ospa wietrzna to choroba zakaźna wywoływana przez wirusa VZV, przenoszonego drogą kropelkową. Choć najczęściej występuje w wieku dziecięcym, to mogą chorować na nią także dorośli. Dowiedz się, jak przebiega ospa wietrzna u dzieci i dorosłych, jakie są jej przyczyny, jak rozpoznać objawy ospy wietrznej oraz jak powinno wyglądać prawidłowe ospy.

Ospa wietrzna – przyczyny

Jak już wspomniano we wstępie, ospę wietrzną wywołuje wirus VZV, odpowiedzialny właśnie za rozwój ospy wietrznej i półpaśca. Do zakażenia dochodzi drogą kropelkową oraz przez kontakt bezpośredni. Wirus jest bardzo zaraźliwy, dlatego osoba chora na ospę wietrzną lub półpaśca może zarazić nawet 90% osób, które były podatne na zachorowanie. Wirus VZV bardzo często pozostaje w organizmie do końca życia, a po przechorowaniu ospy może wywoływać półpaśca.

Okres wylęgania, czyli czas jaki musi minąć od dostania się wirusa do organizmu do pojawienia się pierwszych objawów, może wynosić nawet 2–3 tygodnie. Osoba, u której wylęga się wirus VZV, może zarażać osoby ze swojego otoczenia w okresie od 1 do 2 dni przed pojawieniem się charakterystycznej wysypki.

Ospa wietrzna – objawy

Najbardziej charakterystyczne objawy ospy wietrznej to swędząca wysypka w postaci czerwonych plamek lub wypełnionych płynem pęcherzy. Głównie pojawiają się one na twarzy i tułowiu, choć możliwe są także krosty na błonie śluzowej jamy ustnej oraz na narządach płciowych. Wysypka trwa zazwyczaj około 10 dni, choć całkowite wyleczenie zmian skórnych może zająć więcej czasu. Pozostałe objawy ospy to gorączka, ból gardła, ból mięśni i złe samopoczucie.

Ospa wietrzna u dzieci

Ospa wietrzna u dzieci występuje zwykle w wieku wczesnoszkolnym lub przedszkolnym i trwa około 10–14 dni. Jest to jedna z najczęstszych chorób zakaźnych wieku dziecięcego i zwykle ma łagodny przebieg. Dzieci zarażają się drogą kropelkową, przez co ospa bardzo często dotyka wielu dzieci uczęszczających do jednej klasy lub grupy przedszkolnej. W przypadku łagodnego przebiegu ospy lekarze dla dzieci zwykle stosują leczenie objawowe, łagodzące ból, gorączkę i swędzenie skóry w miejscu występowania krost.

Ospa wietrzna u dorosłych

Dorośli rzadziej chorują na ospę wietrzną ze względu na wysoki poziom zaraźliwości tej choroby, wskutek czego większość osób przechodzi ją w wieku dziecięcym. Niestety ospa wietrzna u dorosłych ma cięższy przebieg i może wiązać się z poważnymi powikłaniami, takimi jak m.in. stany zapalne nerek, wątroby, mięśnia sercowego, stawów czy zapalenie opon mózgowych. Ospa wietrzna jest niebezpieczna także dla kobiet w ciąży, u których może wywoływać nawet poronienie.

Ospa wietrzna – leczenie

Ospa wietrzna u dzieci zwykle ma łagodny przebieg. Wówczas leczenie ma charakter objawowy (podawanie leków przeciwbólowych i przeciwgorączkowych, leków przeciwświądowych, a także higiena skóry i odpowiednie nawadnianie organizmu). Dzieci powinny pozostać w domu i odpoczywać do momentu wyleczenia.

Na poważniejszy przebieg ospy wietrznej narażeni są dorośli, noworodki, dzieci z niedoborami odporności oraz dzieci z chorobami skóry. U dzieci, u których zachodzi ryzyko cięższego przebiegu tej choroby, a także u osób dorosłych  leczenie ospy wietrznej może wymagać podania stosownych leków przeciwwirusowych, które przepisuje lekarz internista. Hamują one rozwój wirusa, pomagając tym samym organizmowi w zwalczaniu choroby, jaką jest ospa wietrzna. Leczenie powinno oczywiście obejmować także przyjmowanie leków łagodzących objawy. Kobietom w ciąży podaje się immunoglobuliny przeciwko wirusowi ospy wietrznej, aby zapobiec ciężkiemu przebiegowi choroby i poronieniu.

Objawy ospy wietrznej – jakie są początki? Jak zaczyna się ospa wietrzna?

W początkowej fazie ospa wietrzna może być mylona z przeziębieniem lub grypą. Wiele osób nie zauważa pierwszych objawów lub nie kojarzy ich z tą chorobą, ponieważ dopiero po 1–2 dniach pojawia się najbardziej charakterystyczna dolegliwość – swędząca wysypka.

Pierwsze objawy ospy wietrznej pojawiają się zwykle po 10–21 dniach od kontaktu z osobą zakażoną. W tym czasie wirus namnaża się w organizmie.

Pierwsze objawy ospy wietrznej, tak zwane objawy zwiastunowe, mogą obejmować:

* Gorączkę lub stan podgorączkowy – najczęściej temperatura wynosi 37–38°C, choć u niektórych chorych może wzrosnąć do 39°C lub wyżej.
*Uczucie ogólnego rozbicia i zmęczenia – ospa powoduje osłabienie organizmu, co może objawiać się sennością, brakiem energii i apatią.
* Ból głowy i mięśni – podobnie jak w przypadku infekcji grypowych, chorzy mogą odczuwać bóle kostno-mięśniowe oraz silne bóle głowy.
* Ból gardła i nieżyt nosa – u niektórych chorych pojawia się kaszel, lekki katar i ból gardła.
* Pogorszenie apetytu – dzieci mogą być marudne i odmawiać jedzenia, co wynika zarówno z gorączki, jak i ogólnego złego samopoczucia.
* Ból brzucha, rzadziej biegunka – niektóre osoby skarżą się także na dolegliwości żołądkowo-jelitowe.
* Czasem przemijające zaczerwienienie skóry

W tym okresie ospa nie objawia się jeszcze charakterystycznymi zmianami skórnymi, dlatego łatwo pomylić ją z grypą lub inną infekcją wirusową. Chory – choć jeszcze nie ma wysypki – może już zarażać innych.

Po 1–2 dniach od wystąpienia objawów zwiastunowych na skórze zaczynają pojawiać się pierwsze zmiany. Wysypka jest najbardziej charakterystycznym symptomem ospy wietrznej, często towarzyszy jej świąd, gorączka, powiększenie węzłów chłonnych oraz ból gardła. 

Ospa wietrzna – jak wygląda?

Ospa wietrzna wyróżnia się charakterystyczną wysypką, występującą na różnych etapach rozwoju. Na skórze jednocześnie można zauważyć świeże plamki, grudki, pęcherzyki, krostki oraz strupki, co nadaje jej wygląd przypominający „obraz gwiaździstego nieba”.

Przez pierwsze 1–2 dni pacjent może mieć gorączkę, odczuwać ogólne osłabienie i złe samopoczucie, bóle głowy i mięśni, brak apetytu oraz ból gardła. Dopiero po wystąpieniu objawów zwiastunowych rozpoczyna się właściwy, najbardziej charakterystyczny etap choroby – wysypka.

Wysypka w ospie wietrznej może występować na całym ciele:

• Na twarzy i owłosionej skórze głowy – co odróżnia ospę od wielu innych chorób wirusowych,
• Na tułowiu – na plecach, brzuchu, klatce piersiowej,
• Na kończynach – zwłaszcza w okolicach pach i zgięć łokciowych oraz kolanowych,
• Na błonach śluzowych – u 10-20% pacjentów może pojawić się w jamie ustnej, na podniebieniu, na spojówkach i rogówce, w okolicach narządów płciowych oraz odbytu – co może powodować ból i utrudniać jedzenie oraz picie.

Wysypka pojawia się w różnych, następujących po sobie formach:

1. Plamki i grudki – początkowo na skórze pojawiają się drobne czerwone plamki, które następnie przekształcają się w grudki o średnicy 5-10 mm. Wyglądają one jak drobne, wypukłe krostki, przypominające ukąszenia owadów.
2. Pęcherzyki – po kilku godzinach grudki wypełniają się przejrzystym płynem surowiczym, tworząc charakterystyczne pęcherzyki. Są one wiotkie, łatwo pękają i mogą mieć różną wielkość – od główki szpilki do kilku milimetrów średnicy.
3. Krosty – płyn w pęcherzykach stopniowo mętnieje, a ich powierzchnia zaczyna się zapadać. Pęcherzyki przekształcają się w krostki otoczone czerwoną obwódką.
4. Strupy – po kilku dniach krosty wysychają i tworzą brązowożółte strupy, które odpadają po około 7–10 dniach.
5. Blizny – w większości przypadków po odpadnięciu strupków skóra goi się bez śladu. Jeśli jednak pęcherzyki były rozdrapywane lub doszło do nadkażenia bakteryjnego, mogą pozostać blizny.

Wysypka pojawia się rzutami, co w konsekwencji oznacza, że w jednym momencie na ciele mogą znajdować się wszystkie możliwe formy wykwitów – od plamek po strupy. Ten właśnie stan określamy jako „obraz gwiaździstego nieba”.

U osób z zaburzeniami odporności mogą pojawiać się zmiany w postaci wysypki krwotocznej.

Ile trwa ospa wietrzna?

Czas trwania ospy wietrznej zależy od wielu czynników, takich jak wiek chorego, stan jego układu odpornościowego oraz ewentualne powikłania. W większości przypadków, jeśli przebieg jest łagodny i bez powikłań, ospa ustępuje w ciągu 5-10 dni, jednak pełna regeneracja skóry może zająć kilka tygodni.

Ospa wietrzna rozwija się stopniowo, przechodząc przez kilka charakterystycznych etapów:

1. Okres wylęgania (inkubacji) – trwający 10-21 dni – po kontakcie z osobą zakażoną wirusem pierwsze objawy pojawiają się zwykle po około 2 tygodniach.
2. Okres prodromalny, okres objawów zwiastunowych – trwający 1-2 dni – tuż przed pojawieniem się wysypki mogą wystąpić objawy ogólne, przypominające przeziębienie, takie jak gorączka, osłabienie, bóle głowy i mięśni czy złe samopoczucie.
3. Okres wysypkowy – trwający 5-10 dni – to najbardziej charakterystyczna i uciążliwa faza choroby. Wysypka występuje w kilku rzutach, co oznacza, że w jednym momencie na skórze mogą być widoczne zmiany na różnych etapach rozwoju – od plamek, grudek, przez pęcherzyki i krostki, aż po strupy.
4. Okres gojenia – trwający do 2-3 tygodni – strupy stopniowo odpadają, odsłaniając zdrową skórę. W większości przypadków ślady po ospie zanikają całkowicie, ale u niektórych osób, zwłaszcza po nadkażeniu zmian, mogą pozostać blizny.

Tak jak powiedzieliśmy, w większości przypadków ospa trwa od 5 do 10 dni, jednak w pewnych sytuacjach choroba może się przedłużyć:

• U osób dorosłych – ospa wietrzna zwykle trwa dłużej i przebiega ciężej niż u dzieci. Gorączka jest wyższa, a wysypka bardziej nasilona. Okres rekonwalescencji może trwać nawet do 3 tygodni.
• U osób z osłabioną odpornością – ospa może mieć cięższy przebieg, a zmiany skórne mogą goić się wolniej. Czas trwania choroby może wynosić ponad 2 tygodnie.
• W przypadku powikłań – jeśli dojdzie do bakteryjnego nadkażenia skóry, zapalenia płuc lub innych powikłań, proces leczenia może się wydłużyć.

Ospa wietrzna – wysypka

Ospa wietrzna to choroba, której najbardziej charakterystycznym objawem jest swędząca wysypka. Jej specyfika sprawia, że w większości przypadków diagnoza nie sprawia trudności. Wykwity skórne przechodzą przez kilka etapów rozwoju, pojawiają się w różnych miejscach na ciele i potrafią być bardzo dokuczliwe z powodu intensywnego świądu.

Jak wygląda wysypka przy ospie wietrznej? Wysypka rozwija się w kilku charakterystycznych stadiach:

1. Plamki – początkowo na skórze pojawiają się małe, czerwone, płaskie plamki. 
2. Grudki – w ciągu kilku godzin zmieniają się w wypukłe grudki o różowej lub czerwonej barwie. Mogą przypominać ukąszenia owadów, pokrzywkę czy trądzik.
3. Pęcherzyki – w ciągu 12–24 godzin grudki przekształcają się w pęcherzyki wypełnione przezroczystym płynem. To właśnie ten etap sprawia, że wysypka ospy jest tak charakterystyczna. Płyn jest bardzo zakaźny, znajduje się w nim wirus, dlatego chorzy powinni unikać dotykania i drapania zmian, bowiem jeżeli pęcherzyk pęknie, płyn może przedostać się na inne osoby.
4. Krosty – płyn w pęcherzykach mętnieje, a zmiany zaczynają zasychać, przekształcając się w krostki.
5. Strupy – w końcowej fazie wykwity przysychają, pokrywając się strupami, które po kilku dniach odpadają.

Cały proces od pojawienia się pierwszych plamek do odpadnięcia ostatnich strupów trwa zazwyczaj 7–10 dni. Ponadto, wysypka rozwija się falami – jedne zmiany goją się, podczas gdy inne dopiero się pojawiają. To sprawia, że w jednym momencie na skórze widoczne są różne stadia wysypki, co określane jest jako efekt „gwiaździstego nieba”.

Gdzie pojawia się wysypka? Zmiany skórne występują na całym ciele:

• na owłosionej skórze głowy (co odróżnia ospę od wielu innych chorób wysypkowych),
• na tułowiu, plecach, twarzy,
• na kończynach (ręce i nogi są jednak mniej dotknięte niż tułów),
• w miejscach trudno dostępnych, takich jak usta, powieki, błony śluzowe jamy ustnej, narządy płciowe czy okolice odbytu. Może być to bardzo bolesne i prowadzić do trudności z jedzeniem i piciem, co u dzieci może skutkować odwodnieniem.

Wysypce towarzyszy dokuczliwy świąd. Swędzenie może być bardzo uciążliwe, zwłaszcza dla dzieci, które trudno powstrzymać przed drapaniem. Niestety, drapanie może prowadzić do nadkażenia bakteryjnego wykwitów, a tym samym powstawania blizn i wydłużenia czasu gojenia.

W większości przypadków wysypka goi się całkowicie, nie pozostawiając śladów. Jednak w sytuacji, gdy dojdzie do nadkażenia bakteryjnego (np. z powodu rozdrapywania pęcherzy), mogą powstać trwałe blizny. 

Ospa wietrzna u niemowlaka

Ospa wietrzna to jedna z najczęstszych chorób zakaźnych wieku dziecięcego. Choć najczęściej dotyka dzieci w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym, zdarzają się przypadki zachorowań u niemowląt, a nawet u noworodków. Niemowlęta przechodzą ospę wietrzną różnie. Jednak przebieg choroby u tak małych dzieci może być bardziej burzliwy, dlatego wymaga szczególnej uwagi i odpowiedniego postępowania. 

Noworodki i niemowlęta do 6. miesiąca życia mogą być chronione przez przeciwciała matki, przekazywane przez łożysko w trakcie ciąży oraz poprzez mleko matki (o ile kobieta przebyła ospę lub była szczepiona). Ta odporność nie jest jednak stuprocentowa i z czasem słabnie, dlatego zachorowanie na ospę jest możliwe również w pierwszym roku życia.

Z badań wynika, że ospa u niemowląt stanowi około 9,6% wszystkich przypadków zachorowań na ospę wietrzną. Najciężej chorobę przechodzą najmłodsze dzieci, zwłaszcza jeśli doszło do zakażenia w okresie okołoporodowym lub jeśli dziecko urodziło się przedwcześnie.

Ospa wietrzna jest niezwykle zakaźna – przenosi się drogą kropelkową oraz przez kontakt z wydzieliną pęcherzyków skórnych. Niemowlę może zarazić się poprzez kontakt z chorym rodzeństwem, innymi dziećmi czy dorosłymi.

Objawy ospy u niemowląt

Pierwsze objawy u niemowlęcia pojawiają się po 10–21 dniach od kontaktu z osobą zakażoną. Podobnie jak u starszych dzieci, ospa u niemowlaka zaczyna się od niespecyficznych dolegliwości, które mogą przypominać zwykłą infekcję wirusową. Występują:

• podwyższona temperatura ciała (nawet do 39°C),
• osłabienie i rozdrażnienie,
• płaczliwość, brak apetytu,
• bóle głowy, brzucha i mięśni, choć te objawy są trudne do zauważenia u niemowląt.

Po 1–2 dniach pojawia się charakterystyczna wysypka. Początkowo są to czerwone plamki, które szybko przekształcają się w swędzące pęcherzyki wypełnione płynem surowiczym. W kolejnych powstają strupki.

Wysypka może występować na całym ciele, choć najczęściej pojawia się na klatce piersiowej, na plecach, na twarzy, a w cięższych przypadkach – na błonach śluzowych jamy ustnej, oczu i narządów płciowych.

Ospa wietrzna u niemowląt i noworodków może mieć cięższy przebieg niż u starszych dzieci. Najbardziej niebezpieczne są przypadki, gdy:

• dziecko zarazi się w pierwszych tygodniach życia,
• ospa wystąpi u wcześniaka,
• niemowlę jest osłabione inną chorobą lub ma obniżoną odporność.

Powikłania ospy u niemowląt

Ryzyko powikłań u niemowląt jest 10–20 razy większe niż u dzieci starszych. Do najczęstszych komplikacji należą:

• zakażenia bakteryjne skóry (drapanie pęcherzyków prowadzi do ich wtórnego nadkażenia),
• zapalenie płuc,
• zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych,
• zapalenie mózgu i móżdżku,
• trwałe blizny po ospie, zwłaszcza jeśli doszło do zakażenia wykwitów.

Co należy zrobić, gdy niemowlę zachoruje na ospę wietrzną?

Gdy niemowlę zachoruje na ospę wietrzną, warto jak najszybciej skonsultować się z lekarzem, który oceni jego stan i zdecyduje, czy konieczna jest hospitalizacja. W przypadku występowania gorączki należy podawać paracetamol. Należy także zadbać o odpowiednie nawodnienie, podając niemowlęciu więcej płynów.

Aby zapobiec rozdrapywaniu zmian, warto skrócić paznokcie dziecka jak najkrócej. Małe dzieci często drapią swędzące wykwity nieświadomie, co zwiększa ryzyko nadkażenia bakteryjnego i trwałych blizn. W przypadku silnego świądu pomocne mogą być bawełniane rękawiczki zakładane na noc. Ulgę przynosi także noszenie przewiewnych, lekkich, bawełnianych ubranek, ponieważ przegrzewanie skóry nasila swędzenie. 

Czy da się zapobiec ospie wietrznej u niemowlaka?

Dostępna jest szczepionka przeciw ospie wietrznej, ale można ją podać dopiero po ukończeniu 9. miesiąca życia. Zaleca się podanie dwóch dawek, co zapewnia 90–95% skuteczności w zapobieganiu chorobie.

Niestety, niemowlęta młodsze niż 9 miesięcy nie mogą być zaszczepione, dlatego najlepszą ochroną jest odporność zbiorowa – szczepienie starszego rodzeństwa oraz dorosłych w otoczeniu dziecka.

W krajach, gdzie wprowadzono obowiązkowe szczepienia przeciw ospie, liczba zachorowań u niemowląt spadła o 90%.

Ospa wietrzna – kiedy chory zaraża?

Ospa wietrzna to jedna z najbardziej zaraźliwych chorób wirusowych, a jej wysoka transmisyjność wynika z faktu, że wirus ospy wietrznej i półpaśca (VZV) przenosi się zarówno drogą kropelkową, jak i przez bezpośredni kontakt z wykwitami skórnymi chorego. W związku z tym, aby skutecznie zapobiegać rozprzestrzenianiu się zakażenia, warto wiedzieć, w jakim okresie chory stanowi zagrożenie dla innych.

Ospa wietrzna rozprzestrzenia się na kilka sposobów. Najczęstszą drogą zakażenia jest transmisja kropelkowa – wirus dostaje się do organizmu przez układ oddechowy, a chory, kaszląc, kichając lub oddychając w pobliżu zdrowej osoby, może przenieść go w formie aerozolu. Do infekcji może dojść również poprzez bezpośredni kontakt z pęcherzykami wysypki, ponieważ zawarty w nich płyn surowiczy jest szczególnie bogaty w wirusy i stanowi największe zagrożenie zakażenia. Ponadto, wirus może czasowo przetrwać na różnych powierzchniach, takich jak ubrania czy pościel, jeśli miały kontakt ze skórą chorego.

Jedną z charakterystycznych cech ospy wietrznej jest to, że chory zaczyna zarażać jeszcze przed pojawieniem się pierwszych objawów, co utrudnia kontrolowanie choroby w większych skupiskach ludzi (np. przedszkolach, szkołach czy żłobkach).

Osoba chora jest zakaźna:

• już od 48 godzin (2 dni) przed wystąpieniem wysypki,
• aż do momentu przyschnięcia ostatnich pęcherzyków, co zwykle trwa 7–10 dni od pojawienia się pierwszych zmian skórnych.

Oznacza to, że pacjent może nieświadomie zarażać innych przez nawet dwa tygodnie – wliczając w to okres przed pojawieniem się wykwitów skórnych i czas aktywnego rozsiewania wirusa w trakcie choroby.

Ze względu na wysoką zakaźność ospy wietrznej, w zapobieganiu dalszym zakażeniom kluczowa jest izolacja chorego. Przyjmuje się, że dziecko lub dorosły chory na ospę powinien pozostać w domu:

• od momentu wystąpienia pierwszych objawów (lub podejrzenia kontaktu z chorym, jeśli przebywa w grupie ryzyka),
• przez cały czas występowania wysypki,
• aż do momentu przyschnięcia ostatnich wykwitów skórnych.

Zwykle oznacza to minimum 10 dni izolacji od momentu pojawienia się pierwszych zmian skórnych.

Kiedy chory przestaje zarażać? Pacjent uznawany jest za zdrowego i niezakaźnego, gdy wszystkie pęcherzyki przyschną i zamienią się w strupki. Zwykle trwa to około 7–10 dni od momentu pojawienia się wysypki. Nie należy mylić etapu przyschnięcia zmian skórnych z całkowitym wyzdrowieniem – ospa może osłabiać organizm jeszcze przez kilka tygodni po ustąpieniu objawów.

Ospa wietrzna w ciąży

Ospa wietrzna to choroba, która u dorosłych, a zwłaszcza u kobiet w ciąży, może mieć cięższy przebieg i prowadzić do groźnych powikłań. O ile u dzieci przebiega zazwyczaj łagodnie, u kobiet ciężarnych istnieje zwiększone ryzyko komplikacji, a zakażenie wirusem w określonych tygodniach ciąży może negatywnie wpłynąć na płód.

Największe ryzyko dla płodu i noworodka wiąże się z zakażeniem wirusem VZV u kobiety w pierwszym trymestrze ciąży (przed 20. tygodniem) oraz w okresie okołoporodowym, czyli w ciągu 5 dni przed porodem oraz do 2 dni po narodzinach dziecka. W takim przypadku matka przekazuje dziecku wirusy przez łożysko, jednak nie jest w stanie przekazać mu ochronnych przeciwciał, ponieważ jej organizm nie wyprodukował ich jeszcze do momentu porodu. 

Powikłania ospy wietrznej w ciąży

Powikłania u matki

Najczęstszym powikłaniem ospy w ciąży jest zapalenie płuc, które występuje u co najmniej 10% ciężarnych.  Objawy zapalenia płuc obejmują m.in. duszność, kaszel, gorączkę i osłabienie, a ryzyko i ciężkość przebiegu rosną wraz z zaawansowaniem ciąży. Śmiertelność związana z zapaleniem płuc u kobiet w ciąży wynosi około 1%, co jest pięciokrotnie wyższym wskaźnikiem niż u kobiet nieciężarnych.

W rzadkich przypadkach mogą wystąpić także zapalenie wątroby czy zapalenie mózgu.

Powikłania ospy wietrznej u płodu

Ryzyko przeniesienia zakażenia na płód zależy od wieku ciążowego. W związku z wyższym ryzykiem zachorowań w czasie ciąży, warto zwrócić uwagę na możliwość zakażenia wewnątrzmacicznego. Ryzyko to wynosi około 5–10% przed 28. tygodniem ciąży, 25% między 28. a 36. tygodniem oraz 50% po 36. tygodniu ciąży. Zachorowanie matki po 20. tygodniu ciąży może również prowadzić do wystąpienia półpaśca u dziecka w pierwszych latach życia. Dzieje się tak w wyniku reaktywacji wirusa, którego pierwotna infekcja miała miejsce wewnątrzmacicznie.

Zespół ospy wrodzonej jest poważnym powikłaniem zakażenia wewnątrzmacicznego wirusem VZV, które miało miejsce głównie między 13. a 20. tygodniem ciąży, charakteryzujące się:

• niską masą urodzeniową,
• bliznami na skórze,
• niedorozwojem kończyn,
• małooczem,
• zaćmą,
• zapaleniem naczyniówki i siatkówki,
• upośledzeniem umysłowym,
• zaburzeniami jelitowymi i zwieracza pęcherza.

Śmiertelność dzieci z zespołem ospy wrodzonej wynosi około 30% w pierwszych miesiącach życia.

Noworodki i niemowlęta z zespołem ospy wietrznej wrodzonej nie zakażają osób, które mają z nimi kontakt.

Ospa wietrzna w okresie okołoporodowym i zagrożenia dla noworodka

Najbardziej niebezpieczne jest zachorowanie matki na 5 dni przed porodem lub do 48 godzin po porodzie. Wówczas organizm matki nie zdąży wyprodukować przeciwciał, które mogłyby ochronić dziecko. Noworodek, którego układ odpornościowy nie jest w pełni rozwinięty, jest wtedy szczególnie narażony na ciężki przebieg choroby, który może prowadzić nawet do zgonu.

W takiej sytuacji natychmiast podaje się noworodkowi immunoglobuliny, które pomagają w złagodzeniu przebiegu choroby.

Postępowanie w przypadku kontaktu kobiety ciężarnej z osobą chorą

Jeśli kobieta ciężarna miała kontakt z osobą chorą na ospę wietrzną zaleca się wykonanie badań immunologicznych w celu określenia obecności przeciwciał IgG przeciwko wirusowi VZV, co pozwala ocenić odporność pacjentki. Jednak, ponieważ te testy często są niedostępne, a czas oczekiwania na wynik może być długi, decyzja o zastosowaniu immunoglobuliny przeciwko wirusowi ospy wietrznej i półpaśca (VZIG) jest zazwyczaj podejmowana na podstawie wywiadu medycznego i badania przedmiotowego. Celem tej interwencji jest złagodzenie objawów u matki oraz zapobieganie powikłaniom, takim jak zapalenie płuc, które w ciężkich przypadkach może prowadzić do śmierci. Należy jednak zaznaczyć, że stosowanie VZIG nie chroni płodu przed zakażeniem ani nie zmniejsza ryzyka wystąpienia wad wrodzonych ani ospy wietrznej u noworodka. Dotychczasowe badania nie wskazują na negatywne skutki dla płodu wynikające z podania tego leku matce. W celu uzyskania jak najlepszych efektów, VZIG powinno się podać jak najwcześniej, najlepiej w ciągu 96 godzin od ekspozycji na wirusa.

Leczenie ospy wietrznej w ciąży

Gdy tylko pojawią się pierwsze objawy choroby, należy jak najszybciej rozpocząć terapię acyklowirem – lekiem hamującym namnażanie wirusa. Zaleca się jego stosowanie w dawce 800 mg doustnie, pięć razy dziennie (z przerwą nocną) przez siedem dni. W cięższych przypadkach, takich jak zapalenie płuc, lek podaje się dożylnie. Acyklowir pomaga obniżyć gorączkę, łagodzi przebieg choroby i zmniejsza ryzyko powikłań.

Hospitalizacja konieczna jest w sytuacjach, gdy u chorej pojawi się duszność, objawy neurologiczne, wysypka krwotoczna czy krwawienia. Największe ryzyko ciężkiego przebiegu choroby dotyczy kobiet ciężarnych palących papierosy, cierpiących na przewlekłe choroby płuc, leczonych glikokortykosteroidami oraz będących w drugim lub trzecim trymestrze ciąży.

Profilaktyka ospy wietrznej u kobiet planujących ciążę

Najlepszą metodą zapobiegania jest szczepienie przeciw ospie wietrznej, ale należy zaszczepić się przed zajściem w ciąże, musi być minimum 1 miesiąc odstępu między szczepieniem a zajściem w ciążę! Dzieje się tak, ponieważ szczepionka na ospę zawiera żywe wirusy i z tego powodu nie może być stosowana już będąc w ciąży. 

Szczepienie na ospę wietrzną zaleca się kobietom, które nie chorowały na ospę i planują ciążę. Działa skutecznie – zmniejsza liczbę hospitalizacji z powodu ospy o około 80%. W celu dodatkowej ochrony ciężarnej warto zaszczepić osoby z jej otoczenia, które nie chorowały na ospę.

Podkreślimy raz jeszcze, że jeżeli ciężarna nie ma odporności, a miała kontakt z chorym na ospę wietrzną, powinna niezwłocznie skontaktować się z lekarzem!

Ospa wietrzna – jakie leki?

Ospa wietrzna u wielu chorych przebiega dość łagodnie. W zdecydowanej większości przypadków osoby chore na ospę mogą być leczone w warunkach domowych. Kluczowe jest zapewnienie odpowiedniej izolacji do czasu przyschnięcia wszystkich wykwitów oraz dbanie o higienę skóry. Leczenie ma na celu złagodzenie objawów, takich jak gorączka, świąd i dyskomfort spowodowany wysypką.

Pacjentom z grup ryzyka lub przy ciężkim przebiegu choroby lekarz może zalecić stosowanie leków przeciwwirusowych, które pomagają skrócić czas trwania infekcji i zmniejszyć ryzyko powikłań.

Leczenie przeciwwirusowe 

Lekiem na wirusa ospy wietrznej i półpaśca jest acyklowir.

W jakich sytuacjach lekarz może rozważyć leczenie przeciwwirusowe?

*U dzieci powyżej 12. roku życia – w tej grupie wiekowej ospa może przebiegać ciężej niż u młodszych dzieci.

*U osób dorosłych – mają większe ryzyko powikłań, dlatego w ich przypadku stosowanie acyklowiru może skrócić czas trwania choroby i zapobiec powikłaniom.

*U pacjentów z chorobami przewlekłymi – np. u osób z ciężkim atopowym zapaleniem skóry (AZS), przewlekłą chorobą płuc, cukrzycą lub u osób z osłabionym układem odpornościowym.

*U pacjentów przyjmujących leki immunosupresyjne – np. u osób leczonych sterydami lub pacjentów po przeszczepach.

*U kobiety w ciąży, zwłaszcza w II i III trymestrze – ospa może stanowić zagrożenie zarówno dla matki, jak i dziecka.

Dawkowanie acyklowiru w leczeniu ospy wietrznej jest następujące:

• Dorośli i młodzież ≥12 lat → 800 mg 5 razy dziennie (z przerwą nocną) przez 7 dni (leczenie należy rozpocząć w ciągu 24 h od pojawienia się wysypki).
• Pacjenci z obniżoną odpornością lub ciężkim przebiegiem choroby → acyklowir podawany dożylnie (dawkowanie ustala lekarz).

Ważne! Acyklowir zadziała najlepiej, jeśli zostanie podany w ciągu 24 godzin od pojawienia się pierwszych zmian skórnych.

Leki przeciwgorączkowe i przeciwbólowe

Gorączka to jeden z głównych objawów ospy wietrznej, szczególnie w pierwszych dniach choroby. W celu jej obniżenia zaleca się stosowanie paracetamolu, który jest preferowanym lekiem przeciwgorączkowym w przebiegu ospy, ponieważ jest bezpieczny i nie wpływa negatywnie na przebieg choroby.

U dzieci absolutnie przeciwwskazana jest aspiryna (kwas acetylosalicylowy), ponieważ może prowadzić do groźnego zespołu Reye’a, który uszkadza wątrobę i mózg.

Leki na złagodzenie świądu

Swędzenie jest jednym z najbardziej dokuczliwych objawów ospy wietrznej. Drapanie wykwitów może prowadzić do ich nadkażenia i powstawania blizn, dlatego warto stosować środki łagodzące świąd.

Pomocne mogą być doustne leki przeciwhistaminowe, takie jak Fenistil, Zyrtec czy Clemastinum, które zmniejszają świąd i ułatwiają spokojny sen. Dodatkowe ukojenie przyniosą chłodzące żele, np. PoxClin, PoxOUT czy Virasoothe, które delikatnie łagodzą podrażnienia.

Leki dezynfekujące skórę

A co zrobić w sytuacji, w której jednak rozdrapie się pęcherzyk? Jeśli dojdzie do rozdrapania pęcherzyków, należy zdezynfekować skórę, aby uniknąć nadkażenia bakteryjnego. Przykładowe preparaty do odkażania ran to na przykład Octenisept czy Neocide.

Pielęgnacja skóry

Odpowiednia pielęgnacja skóry może pomóc w łagodzeniu świądu i zmniejszeniu ryzyka nadkażeń bakteryjnych.

Aby odpowiednio zadbać o skórę podczas choroby, warto codziennie brać krótkie kąpiele, najlepiej w letniej wodzie. Po myciu skórę należy delikatnie osuszać miękkim ręcznikiem, unikając pocierania, które mogłoby podrażnić zmiany. Ważne jest także regularne obcinanie paznokci, aby ograniczyć ryzyko rozdrapywania wykwitów. Komfort i ochronę skóry zapewni noszenie luźnych, bawełnianych ubrań, które nie powodują dodatkowych podrażnień.

Nie zaleca się stosowania maści, zasypek i pudrów „przeciw ospie” – mogą one zwiększać ryzyko nadkażeń bakteryjnych, ponieważ utrudniają obserwację skóry i sprzyjają namnażaniu bakterii pod warstwą preparatu.

Na świeże blizny, po całkowitym wygojeniu zmian skórnych można zastosować plaster silikonowy (np. Sutricon, Sikatris).

Podsumowując, u większości dzieci wystarczy leczenie objawowe, czyli paracetamol na gorączkę, leki przeciwhistaminowe na świąd, codzienne kąpiele i pielęgnacja skóry. Acyklowir podajemy tylko w uzasadnionych przypadkach, czyli zazwyczaj u dzieci powyżej 12 roku życia, u osób dorosłych, u pacjentów z osłabioną odpornością czy u kobiet w ciąży. Dzięki odpowiedniej pielęgnacji i leczeniu objawowemu ospa wietrzna przebiega łagodniej i szybciej, a ryzyko powikłań jest minimalizowane. Warto także pamiętać, że najlepszą ochroną przed ospą jest szczepienie, które zapobiega zachorowaniu lub znacząco łagodzi przebieg choroby.

Ospa wietrzna – szczepienie

Szczepienie przeciwko ospie wietrznej jest skuteczną metodą ochrony przed zakażeniem oraz jego powikłaniami. Choć u większości dzieci choroba ma łagodny przebieg, u dorosłych czy osób z obniżoną odpornością może prowadzić do poważnych komplikacji.

Dlaczego warto zaszczepić się na ospę wietrzną?

Korzyści ze szczepienia są ogromne. Przede wszystkim, szczepionka zapewnia wysoką skuteczność – ponad 95% dzieci zaszczepionych zgodnie z zaleceniami nie zachoruje na ospę wietrzną, a 98–100% uniknie ciężkiego lub umiarkowanego przebiegu choroby. Ponadto, zaszczepione osoby, nawet jeśli zachorują, przechodzą chorobę łagodniej, a wysypka jest mniej nasilona. Szczepienie zmniejsza także ryzyko rozwoju półpaśca w przyszłości.

Osoby, które nie chorowały na ospę wietrzną ani nie zostały zaszczepione, narażone są na wysokie ryzyko zachorowania w przypadku kontaktu z osobą zakażoną. Wirus przenosi się zarówno drogą kropelkową, jak i przez bezpośredni kontakt z pęcherzykami na skórze. Dzięki szczepieniu można uniknąć nie tylko samej choroby, ale również jej powikłań, które mogą obejmować zakażenia bakteryjne skóry, zapalenie płuc, zapalenie mózgu czy powikłania neurologiczne. Unikamy także jej długotrwałych skutków, takich jak blizny po wykwitach skórnych czy konieczność hospitalizacji w ciężkich przypadkach.

Szczepionka jest dobrze tolerowana, a skutki uboczne występują rzadko i mają łagodny charakter. U około 20% osób może pojawić się zaczerwienienie, obrzęk lub ból w miejscu wkłucia. Gorączka występuje u 7% dzieci po pierwszej dawce i u 4% po drugiej. U 3–5% zaszczepionych może pojawić się łagodna wysypka, która nie jest zaraźliwa, chyba że wystąpi u osoby z obniżoną odpornością.

Jaka szczepionka na ospę wietrzną?

W Polsce dostępna jest szczepionka Varilrix, która zawiera żywe, atenuowane (osłabione) wirusy VZV. Jest ona skuteczna i bezpieczna dla większości osób. Wirusy są tak zmodyfikowane i osłabione, że u zdrowej osoby nie wywołają choroby. Dzięki jej zastosowaniu organizm wytwarza swoistą odporność przeciwko ospie wietrznej, co zmniejsza ryzyko ciężkiego przebiegu choroby. 

Szczepionka jest bezpieczna i dobrze tolerowana, a efekty uboczne są rzadkie i łagodne. Do najczęstszych należą zaczerwienienie, obrzęk lub ból w miejscu wkłucia, czasem gorączka czy łagodna wysypka.

Schemat szczepienia obejmuje dwie dawki. Druga dawka jest podawana w odstępie po 6–8 tygodniach od pierwszej dawki. Osoby, które otrzymały tylko jedną dawkę, powinny jak najszybciej przyjąć drugą, by uzyskać pełną odporność. Nie ma potrzeby rozpoczynania schematu szczepienia od nowa. Szczepienie jest zalecane od 12. miesiąca życia, choć można je podać już od 9. miesiąca. Może być podane razem ze szczepionką przeciwko odrze, śwince i różyczce (MMR lub MMRV).

Szczepionka jest dostępna w postaci proszku i rozpuszczalnika, które po zmieszaniu tworzą zawiesinę podawaną podskórnie lub domięśniowo – w górną część ramienia u dorosłych lub w udo u niemowląt.

Czy można zachorować mimo szczepienia?

Tak, ale to bardzo rzadka sytuacja. Jeśli jednak dojdzie do zachorowania, ospa ma wówczas łagodny przebieg. Zazwyczaj nie występuje gorączka lub temperatura ciała jest jedynie nieznacznie podwyższona. Wysypka jest mniej nasilona, a liczba wykwitów skórnych ogranicza się zwykle do około 50, przypominając ukąszenia owadów. Pęcherzyki pojawiają się rzadko, a sama choroba trwa krócej i nie prowadzi do powikłań.

Dla kogo szczepienie jest obowiązkowe i bezpłatne?

Szczepienie jest obowiązkowe i refundowane dla dzieci do 19. roku życia, które nie chorowały na ospę wietrzną i należą do grupy wysokiego ryzyka, np. z obniżoną odpornością, z otoczenia osób z niedoborami odporności, czy u osób, które przebywają w placówkach opiekuńczo-wychowawczych, domach dziecka, domach pomocy społecznej, żłobkach itp.

Dla pozostałych osób szczepienie jest zalecane, ale odpłatne (ok. 240-290 zł za dawkę).

Kto powinien się zaszczepić?

Szczepienie zaleca się wszystkim osobom, które nie chorowały na ospę wietrzną ani nie były szczepione. Jest ono szczególnie rekomendowane:

• pracownikom ochrony zdrowia, 

• osobom mającym kontakt z pacjentami z obniżoną odpornością, np. członkowie rodzin pacjentów onkologicznych,

• pacjenci z białaczką po spełnieniu określonych kryteriów,

• pacjentom przed planowanym leczeniem immunosupresyjnym lub immunomodulacyjnym,

• pacjentom przed planowanym przeszczepem,

• kobietom planującym ciążę, jeśli wcześniej nie chorowały na ospę (ale nie można zajść w ciążę przez co najmniej miesiąc po szczepieniu),
• a także rodzicom małych dzieci.

Czy można zaszczepić się już po kontakcie z chorym?

Tak! Szczepienie do 72–120 godzin po kontakcie z osobą chorą może złagodzić przebieg choroby lub całkowicie jej zapobiec. Jest to szczególnie ważne dla osób z grup ryzyka.

Ale uwaga: kobiety w ciąży oraz osoby z poważnymi zaburzeniami odporności nie mogą się nią zaszczepić. Mogą za to otrzymać swoistą immunoglobulinę, która zmniejsza ryzyko ciężkiego przebiegu choroby.

Kto nie może się zaszczepić?

Szczepionka nie jest zalecana dla osób z poważnymi zaburzeniami odporności, kobiet w ciąży (należy odczekać 1–3 miesiące przed planowaną ciążą) oraz osób z silną alergią na substancję czynną, substancję pomocniczą, neomycynę lub żelatynę. Ponadto, osoby, które w ciągu ostatnich 3–11 miesięcy otrzymały preparaty krwi lub immunoglobuliny, powinny odczekać, ponieważ mogą one osłabić skuteczność szczepionki.

Ospa prawdziwa a ospa wietrzna

Pomimo podobnych nazw, ospa prawdziwa i ospa wietrzna to zupełnie odmienne choroby. Różnią się zarówno pod względem etiologii, jak i przebiegu, objawów czy śmiertelności. Ospa prawdziwa była jedną z najgroźniejszych chorób w historii ludzkości, prowadzącą do milionów zgonów, natomiast ospa wietrzna, choć powszechna, jest znacznie łagodniejsza i rzadko prowadzi do poważnych powikłań.

Ospa prawdziwa jest wywoływana przez wirusa ospy prawdziwej (Variola virus), należącego do rodziny Poxviridae, rodzaju Orthopoxvirus, natomiast ospa wietrzna rozwija się w wyniku zakażenia wirusem ospy wietrznej i półpaśca (Varicella-Zoster Virus – VZV) z rodziny Herpesviridae. Te dwa wirusy mają zupełnie inne właściwości biologiczne i mechanizmy działania w organizmie człowieka. Omówimy, czym charakteryzują się i różnią od siebie obie choroby.

Ospa prawdziwa

Ospa prawdziwa była przez wieki jedną z najbardziej śmiercionośnych chorób na świecie, powodując liczne epidemie i pandemie. Dzięki globalnej kampanii szczepień prowadzonej przez Światową Organizację Zdrowia (WHO) udało się całkowicie wyeliminować chorobę – ostatni przypadek naturalnego zakażenia odnotowano w 1978 roku. W 1980 roku WHO oficjalnie ogłosiła eradykację ospy prawdziwej, co stanowi jedno z największych osiągnięć w historii medycyny.

Okres inkubacji ospy prawdziwej wynosi od 7 do 17 dni. Początek choroby jest gwałtowny – pojawia się wysoka gorączka, silne bóle głowy, pleców i mięśni oraz ogólne osłabienie.

Zaraźliwość rozpoczyna się w momencie wystąpienia gorączki i utrzymuje do momentu odpadnięcia ostatniego strupa. Wirus rozprzestrzenia się drogą kropelkową, przez bezpośredni kontakt z wydzieliną z pęcherzy oraz poprzez skażone przedmioty, takie jak pościel i ubrania.

Wysypka jest bardzo charakterystyczna – początkowo pojawia się na twarzy i kończynach, a dopiero później na tułowiu. Zmiany skórne przechodzą przez kolejne etapy (plamy, grudki, pęcherzyki, krosty, strupy), ale w przeciwieństwie do ospy wietrznej – wszystkie zmiany mają ten sam stopień rozwoju na danym obszarze ciała. Wysypka jest bolesna, a po jej zagojeniu pozostają głębokie, nierówne blizny.

Ospa prawdziwa miała bardzo wysoką śmiertelność, wynoszącą od 20% do 40% w postaci klasycznej oraz nawet do 90% w najcięższych postaciach, takich jak ospa krwotoczna i złośliwa. Powikłania obejmowały m.in. zapalenie mózgu, niewydolność wielonarządową, utratę wzroku oraz ciężkie infekcje skóry.

Ospa wietrzna

Ospa wietrzna to powszechna choroba wirusowa, której najbardziej charakterystycznym objawem jest swędząca wysypka. Okres inkubacji ospy wietrznej wynosi od 10 do 21 dni. Choroba zaczyna się od łagodnej gorączki, złego samopoczucia i bólu gardła. Po 1-2 dniach pojawia się charakterystyczna wysypka.

Zakaźność rozpoczyna się 1-2 dni przed pojawieniem się wysypki i trwa do momentu, gdy wszystkie pęcherzyki zamienią się w strupy. Wirus przenosi się głównie drogą kropelkową, ale również przez kontakt z płynem zawartym w pęcherzykach. Ponadto, ospa wietrzna może przejść w stan utajenia w organizmie i reaktywować się w późniejszym okresie życia jako półpasiec.

Wysypka występuje głównie na tułowiu, twarzy i skórze owłosionej głowy. Pojawia się rzutami, co oznacza, że na ciele chorego można w tym samym czasie zaobserwować wykwity w różnych stadiach rozwoju – od plamek po strupy. Pęcherzyki są swędzące, ale zazwyczaj nie pozostawiają blizn, chyba że dojdzie do ich rozdrapania i nadkażenia bakteryjnego.

Ospa wietrzna zazwyczaj ma łagodny przebieg, ale może prowadzić do powikłań u osób z obniżoną odpornością, noworodków oraz kobiet w ciąży. U osób dorosłych przebieg może być cięższy niż u dzieci, ale jej śmiertelność jest niska. Możliwe powikłania to bakteryjne zakażenia skóry, zapalenie płuc i zapalenie mózgu. 

Ospa wietrzna – czym smarować zmiany?

Charakterystycznym objawem ospy wietrznej jest swędząca polimorficzna wysypka. Aby uniknąć nadkażeń bakteryjnych i powstawania blizn, niezwykle ważna jest prawidłowa pielęgnacja skóry.

We wspomaganiu leczenia ospy wietrznej zaleca się stosowanie lekkich preparatów w formie żelu, pianki lub sprayu, które nie tworzą grubej warstwy na skórze, nie utrudniają oceny zmian i procesu gojenia oraz jednocześnie działają łagodząco. Ich głównym zadaniem jest zmniejszenie świądu, działanie przeciwzapalne oraz ochrona przed nadkażeniem bakteryjnym.

Szczególnie polecane są preparaty takie jak pianka PoxClin, która daje uczucie chłodzenia i redukuje swędzenie, a także żel lub spray Virasoothe, które łagodzą podrażnienia i przynoszą ukojenie. Aby odkazić rozdrapane zmiany, można sięgnąć po Octenisept w formie sprayu. W przypadku konieczności wysuszenia wykwitów pomocny będzie A-Derma Cytelium spray, który dodatkowo ukoi podrażnioną skórę.

Preparaty te nie pozostawiają tłustej warstwy, co zapobiega maceracji skóry oraz rozwojowi infekcji bakteryjnych. Są znacznie skuteczniejsze i bezpieczniejsze niż dawniej stosowane środki, takie jak zasypki, pudry czy gencjana, które mogą powodować niepożądane skutki, np. blokowanie dostępu powietrza do zmian skórnych, podrażnienie skóry, utrudnienie oceny zmian skórnych czy spowodowanie wtórnych nadkażeń.

Ospa wietrzna – jaki jest okres wylęgania? 

Po kontakcie z osobą chorą na ospę wietrzną wirus dostaje się do organizmu i rozpoczyna się okres wylęgania, czyli czas od momentu zakażenia do pojawienia się pierwszych objawów choroby. 

Wirus dostaje się do organizmu przez drogi oddechowe lub błony śluzowe, a następnie namnaża. Początkowo zakażona osoba nie odczuwa żadnych objawów i nie zdaje sobie sprawy, że wirus już się rozwija. Kolejne dni to faza wiremii, czyli rozprzestrzeniania się wirusa przez krew po całym organizmie. Zaczyna gromadzić się w komórkach skóry i błon śluzowych, doprowadzając do rozwoju objawów i wysypki.

Średni czas od zakażenia do pojawienia się pierwszych objawów wynosi około 14 dni, choć może się wahać od 10 do 21 dni. U osób z obniżoną odpornością okres ten może być dłuższy i wynosić aż 28 dni. W przypadku osób w stanie głębokiej immunosupresji, takich jak pacjenci po przeszczepach czy w trakcie chemioterapii, może się on jeszcze bardziej wydłużyć – nawet do 35 dni. U noworodków i niemowląt okres wylęgania może być krótszy. Pierwsze symptomy pojawiają się więc zazwyczaj po około dwóch tygodniach od kontaktu z osobą chorą, ale zdarzają się przypadki, gdy następuje to wcześniej lub później.

Bibliografia:

• https://szczepienia.pzh.gov.pl/szczepionki/ospa-wietrzna/
• Interna Szczeklika 2020. Red. Prow. Piotr Gajewski, Wyd. 11, Kraków: Wydawnictwo Medycyna Praktyczna, 2020, ISBN 978-83-7430-628-7
• Freer, G. & Pistello, M. Varicella-zoster virus infection: natural history, clinical manifestations, immunity and current and future vaccination strategies. New Microbiol 41, 95–105 (2018).
• Wysoczański, Ł. K., Rosner-Tenerowicz, A., Zimmer, A., Węgierek, P. N. & Zimmer, M. Ospa wietrzna i półpasiec u kobiet w ciąży i połogu. Ginekologia i Perinatologia Praktyczna 4, (2019).
• Mierzejewska, A. & Jung, A. Ospa wietrzna u dzieci. Pediatria i Medycyna Rodzinna 329, (2012).