ADHD – zespół nadpobudliwości psychoruchowej – przyczyny, objawy, leczenie

8 lutego, 2023

Często słyszy się, jak rodzice lub nauczyciele szkolni czy przedszkolni skarżą się na dzieci. Padają określenia “ono wcale mnie nie słucha i rośnie na łobuza”, “jest strasznie nieposłuszne i niegrzeczne”, “ono ciągle biega i hałasuje”, “jest takie głośne” czy “nie daje mi z nikim rozmawiać i zawsze musi się wtrącić”. To tylko kilka z wielu różnych zachowań dzieci cierpiących na ADHD. W przypadku, gdy zaczną się takie pojawiać zamiast stwierdzić, że dziecko jest po prostu niegrzeczne warto sprawdzić czy nie choruje na zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi. Jakie są inne objawy ADHD i gdzie zgłosić się z takim dzieckiem? O tym poniżej w artykule.

Czym jest ADHD i jak często występuje?

Spis treści:

ADHD, czyli w rozwinięciu angielskiej nazwy można się spotkać z dwoma różnymi określeniami. Zarówno zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi, jak i rzadziej spotykane zespół nadpobudliwości psychoruchowej z brakiem koncentracji uwagi oznaczają właśnie ADHD. Jest to cały zespół zaburzeń psychicznych o podłożu neurorozwojowym. Zazwyczaj zaczyna się już we wczesnym dzieciństwie, choć spotykany jest również u osób dorosłych. Aczkolwiek u osób dojrzałych najczęściej jest to następstwo zmian już z okresu dziecięcego co przetrwało na kolejne etapy życia objawiające się nieco inaczej niż u dzieci.

Ciężko jest określić dokładną częstość występowania choroby w populacji ze względu na niezdiagnozowany duży odsetek takich pacjentów. Zdarza się, że objawy ADHD są mylone z innymi schorzeniami. Występują również sytuacje, że rodzice nie idą z takim dzieckiem do lekarza, gdyż uważają, że jest ono po prostu niegrzeczne, ale w pełni zdrowe. Bazując na tym, co do tej pory udało się stwierdzić ADHD występuje nawet do 8% w populacji. W tym najbardziej rozpoznaje się u dzieci we wczesnoszkolnym etapie, gdzie przystosowanie się do zasad szkolnych przynosi pociechom wiele trudności. Zakładało się, że w głównej mierze zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi diagnozuje się u chłopców, a u dziewczynek rzadko występuje. Jednakże z biegiem czasu i kolejnych wykonywanych badań zauważono, że obie płcie chorują w takim samym stopniu. Natomiast u dziewcząt ze względu na początkowe występowanie tylko zaburzonej koncentracji są nieprawidłowo diagnozowane bądź temat jest całkowicie bagatelizowany, stąd początkowo nieprawidłowe dane.

Przyczyny ADHD – jak powstaje?

Przyczyną zachorowania na zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi, czyli ADHD są wszelkie nieprawidłowości funkcjonowania OUN, czyli ośrodkowego układu nerwowego. Stąd też mówi się, że choroba ta jest zaburzeniem neurorozwojowym, a jej symptomy związane są właśnie z tym układem organizmu.

Istnieją dwie główne przyczyny wystąpienia choroby ADHD. Jest to nierozwinięcie się w równym tempie poszczególnych struktur całego mózgu. Każda ze struktur rozwija się tylko z inną szybkością w porównaniu do reszty, skąd powstaje wiele zaburzeń na tle neurologicznym. Drugą zaś przyczyną jest podłoże genetyczne. Zakłada się duże prawdopodobieństwo urodzenia dzieci chorych przez rodziców, u których również zostało stwierdzone ADHD bądź są nosicielami choroby.

Dodatkowo poza dwoma głównymi czynnikami wystąpienia zespołu nadpobudliwości psychoruchowej istnieje cały szereg przyczyn niedziedzicznych, które nie tyle co powodują samo wystąpienie choroby, ale znacząco wpływają na nasilenie się objawów. Do takich czynników uwzględnić można:

urazy głowy,
niewłaściwa dieta dziecka, niezbędna do jego prawidłowego rozwoju nerwowego,
obciążenia okołoporodowe, jak choćby niedotlenienie płodu,
zaniedbania środowiskowe, czyli brak poświęconej dziecku uwagi w odpowiednim stopniu,
zatrucia różnymi metalami ciężkimi.

Czy ADHD występuje u osób dorosłych?

Patrząc na całą genezę powstania zespołu nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi, rozwój następuje w okresie dziecięcym. U osób dorosłych zdrowych nie rozwija się ADHD. Jednakże zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi nie kończy się wraz z osiągnięciem dorosłości. Stąd też występowanie osób dorosłych ze stwierdzonym ADHD, które zachorowały jako dzieci, ale dzięki leczeniu mogą normalnie funkcjonować jako osoby dorosłe.

U takich pacjentów ważne jest prawidłowe zdiagnozowanie problemu i podjęcie odpowiedniej terapii już od najmłodszych lat. Nieleczony zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi może doprowadzić do wielu zaburzeń w wieku dorosłym.

Objawy ADHD

Zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi na pierwszy rzut przejawia się znaczną nadpobudliwością u chłopców oraz z zaburzoną koncentracją u dziewczynek. Jednakże ADHD jest zespołem wielu objawów dotykających trzy płaszczyzny, które mają całe mnóstwo podzespołów symptomów. Wyróżnia się trzy grupy.

Nadmierna impulsywność

Dzieci z ADHD bywają dość niecierpliwe. Stąd często da się u nich zaobserwować „wpychanie się” w kolejkę, zwłaszcza podczas zabaw.
Nie zwraca uwagę na to co mówi i kiedy. Z tego względu nie zachowuje się tak, jak powinno przy wielu okolicznościach mówiąc od razu co myśli czy „ślina na język przyniesie”.
Nie potrafią wysłuchać do końca pytania lub polecenia. Nie dają dokończyć tego co ktoś do nich mówi, tym samym kończąc zdanie za drugą osobą bądź od razu odpowiadając na pytanie, nie znając całej jego treści.
Ma skłonności do przerywania innym rozmów czy wykonywanych czynności, bo zawsze ma coś do powiedzenia. Zazwyczaj jest to inne i nie związane z tematem, którym inni właśnie poruszali.
Wszystko o co poprosi musi być od razu dla niego dane czy zrobione, bo nie potrafi czekać.
Czynności niebezpieczne dla niego wykonuje całkowicie bezmyślnie.
Na lekcjach w szkole zaczepia inne dzieci, mimo próśb nauczyciela, aby tak nie robiło.
Przed wykonaniem swoich codziennych obowiązków, znajduje sobie mnóstwo innych, które twierdzi, że musi zrobić.

Zaburzenia koncentracji uwagi

Dziecko z ADHD szybko się rozprasza nawet, gdy robi coś ciekawego, pomimo, że nie ma problemu, aby się wcześniej na tym skupić. Wystarczy jakikolwiek bodziec zewnętrzny, aby oderwało się od zajęcia i o nim zapomniało.
Ma kłopoty wykonywać zadania po kroku wedle instrukcji. Często je przerywa, zapomina, gdzie skończyło i rzadko udaje mu się dotrwać do końca zadania lub obowiązku.
Występują duże trudności w wykonaniu zadań, które wymagają wysiłku umysłowego trwającego długo. Najczęściej przystępuje do tego niechętnie bądź całkowicie unika podjęcia się go.
Przy zadaniach czy obowiązkach nie potrafi zwracać uwagi na szczegóły. Z tego względu zazwyczaj przy odrabianiu lekcji robi sporo błędów.
Nie jest w stanie jednocześnie pisać oraz słuchać nauczyciela w szkole.
Zwleka z rozpoczęciem planowania różnych aktywności do ostatniej chwili.
Wymaga kilkukrotnego powtarzania polecenia, aby je wykonać. Tutaj często rodzice mają wrażenie, że dziecko po prostu ich nie słucha.
Nie pamięta o wykonywaniu codziennych obowiązków, które powinny być jego rutyną, gdzie rodzice sądzą, że jest leniwe.
Ma kłopoty z pamięcią. Stąd nie pamiętając, gdzie pozostawiło różne przedmioty, często coś gubi.
Jeśli jakaś zabawa, bajka, zadanie czy polecenie nie jest dla niego interesujące nie potrafi się na tym skupić.
Robi po kilka zadań lub czynności jednocześnie w ostateczności żadnego z nich nie kończąc.

Nadmierna ruchliwość

Dziecko z ADHD ma kłopoty, żeby usiedzieć w jednym miejscu, gdy jest o to poproszone.
Nie potrafi odpoczywać w ciszy i spokoju.
Regularnie występuje u takiego dziecka nadmierna pobudliwość. Rodzice opisują swoje dziecko, jako z intensywną ruchliwością zarówno kończyn górnych, jak i dolnych oraz nie potrafią wytrzymać dłuższego czasu w jednej pozycji.
Zazwyczaj jest głośno i mocno gadatliwe, gdy powinien być cicho lub nic nie mówić.
Bawi się intensywnie i za głośno, nawet w zabawach, które tego nie wymagają.
Występują znaczne trudności zachowania się pociechy w sposób adekwatny do konkretnej sytuacji, zdarzenia, a nawet miejsca.
Wszędzie jest takiego dziecka pełno, co chwilę zmienia miejsce. Wrażenie, jakby dziecku nie kończyła się energia.

Najwięcej z powyższych objawów ADHD są najbardziej widoczne u mniejszych dzieci. Natomiast u tych starszych zwłaszcza nastolatków wiele z tych symptomów ciężko zaobserwować, gdyż zaczynają nad tym panować. Jednakże występuje uczucie wyobcowania, wewnętrznego niepokoju, bycia „innym” w porównaniu do rówieśników i często bywają niezrozumiane przez otoczenie. Z tego względu u dzieci z ADHD czy młodych osób rośnie ryzyko wystąpienia depresji, którą ciężko rozpoznać. Pacjenci z ADHD przez swoje nieumiejętne zachowanie się w grupie lub przy wielu innych czynnościach są odbierane za nieposłuszne, niegrzeczne czy nielubiane przez swoich rówieśników.

Zdarzają się również dodatkowe objawy, które ciężko przypisać od razu, jako skutek występowania ADHD. Należą do nich:

tiki nerwowe,
dysgrafia i dysleksja,
zaburzenia opozycyjno-buntownicze,
stany lękowe,
zaburzenia ogólnego zachowania inne niż wyżej wymienione,
działania uboczne stosowania substancji psychoaktywnych.

Jak zdiagnozować ADHD?

W przypadku, gdy chociaż kilka z wyżej wymienionych objawów utrzymuje się przynajmniej pół roku, a dziecko nie ukończyło jeszcze 7. roku życia warto udać się do lekarza. Powinien zaniepokoić rodziców również fakt, że dziwne zachowania pociechy utrudniają mu codzienne funkcjonowanie. Tyczy się to zarówno szkoły w środowisku rówieśników, przy wykonywaniu poleceń nauczyciela oraz w domu, nawet przy najprostszych czynnościach, jak obowiązki lub zabawa.

Lekarzem pierwszego kontaktu, do którego najpierw należy się zgłosić jest rodzinny, a w tym przypadku pediatra, do którego dziecko jest zapisane. Zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi jest chorobą, przy której potrzebna jest współpraca całego zespołu medycznego. Najczęściej w skład wchodzi właśnie pediatra, neurolog dziecięcy, psycholog, a nawet nieraz psychiatra. Zadaniem lekarza rodzinnego jest skierowanie rodziców ze swoim dzieckiem do tych specjalistów.

Neurolog ma za zadanie wykluczyć wszystkie inne choroby układu nerwowego czy o podłożu somatycznym, które objawami mogłyby przypominać ADHD. Neurolog dziecięcy musi również zwrócić uwagę czy mały pacjent nie zażywa żadnych substancji psychoaktywnych bądź niektórych wyrobów farmakologicznych, po których zachowanie mogłoby przypominać zespół ADHD.

Natomiast na psychologu bądź psychiatrze spoczywa długa procedura obejmująca trzy etapy. Na początku należy przeprowadzić szczególnie dokładny wywiad zarówno z pacjentem, jak i jego najbliższym otoczeniem. Rodzicami, dziadkami, opiekunami, rodzeństwem, o ile jest, a nawet zdarza się, że potrzebna jest rozmowa z nauczycielem dziecka czy jego rówieśnikami. Zazwyczaj z tymi osobami kontakt polega na piśmie, czyli sporządzonej opinii o dziecku i dostarczenie tego do specjalisty. W wyjątkowych sytuacjach wywiad musi być zebrany bezpośrednio na spotkaniu tych osób na spotkaniu z psychologiem. Wywiad z dzieckiem zazwyczaj jest trudny, bo nie będzie nic pokazywało po sobie i wielu kwestiom może zaprzeczyć, dlatego ważna tutaj jest obserwacja go już na pierwszej wizycie przez specjalistę.

Kolejnym krokiem jest wykonanie różnych badań psychologicznych, takich jak testy diagnostyczne, kwestionariusze czy skale oceniające stopień nasilenia choroby. Wszystkie te działania oceniają dziecko, u którego przypuszcza się chorobę ADHD pod względem:

sprawności i koordynacji ruchowej,
zdolności intelektualnych,
kojarzenia faktów,
zapamiętywania konkretnych informacji,
zdolności do skupiania uwagi na jednej rzeczy,
koncentracji.

Trzecim etapem jest wykluczenie innych zaburzeń o podłożu psychicznym, które mogłyby mylnie świadczyć o wystąpieniu u dziecka zespołu ADHD. Różnicowanie wyklucza nerwice natręctw, zaburzenia adaptacyjne, chorobę dwubiegunową afektywną bądź upośledzenie umysłowe.

Jak leczyć ADHD?

Leczenie dzieci z zespołem nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi nie należy do najprostszych i jest kilkuetapowe na różnych płaszczyznach, aby uzyskać jak najlepsze efekty. Sposobów jest wiele jednak kluczowym jest dostosowanie terapii do konkretnych występujących symptomów, wieku, a także ewentualnego współistnienia innych jednostek chorobowych.

Psychoedukacja dotyczy przede wszystkim wszystkich opiekunów dziecka, zaczynając od rodziców, a kończąc na nauczycielach w szkole bądź przedszkolu. Tutaj psycholog uczy całe otoczenie pacjenta, jak reagować na poszczególne jego zachowania oraz tłumaczy na czym choroba polega wraz ze wszystkimi możliwymi występującymi objawami ADHD.

Postępowanie behawioralne skupia się na dziecku chorym na zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi. Jest to każde zachowanie i sposób podejścia do pacjenta w chwili, gdy przejawia się któryś z symptomów. Na tym etapie młodzi ludzie z zespołem ADHD uczą się wielu prawidłowych zachowań oraz jak zwiększać swoją koncentracją, a zmniejszać impulsywność działania. Pomocne są tutaj często prowadzone treningi czy spotkania pacjentów z psychologiem indywidualnie lub razem z bliskimi. Natomiast dla nauczycieli placówek szkolnych bądź przedszkolnych inicjowane są specjalne szkolenia i warsztaty, gdzie dostają potrzebne informacje do pracy z dziećmi chorych na ADHD.

Trening umiejętności społecznych polega na nauce pacjentów, jak zachowywać się wśród rówieśników, a także ćwiczą, jak radzić sobie z wybuchami negatywnych emocji, jak chociażby złością lub agresją. Dodatkowo prowadzi się specjalne ćwiczenia koncentracji, umiejętności szkolnych oraz poprawia się ich sprawność czy koordynację ruchową. Zaleca się wprowadzenie również zajęć terapii mowy u logopedy w przypadku dzieci mających kłopoty z poprawną wymową. Stosowana jest też terapia zajęciowa wspomagająca poprawny rozwój motoryczny pacjentów czy ćwiczenia przy użyciu działania biofeedbacku.

Indywidualna psychoterapia dziecka i terapia rodzinna nieraz okazuje się ważnym elementem całego leczenia. Psycholog lub psychoterapeuta pomaga wyciszyć wszystkie towarzyszące rodzinie napływy negaytywnych uczuć czy konfiktów. Natomiast dziecko podnosi swoją pewność siebie, samoocenę czy pracuje nad różnymi zaburzeniami, jak na przykład lękowymi, emocjonalnymi czy uczuciem osamotnienia i byciem niezrozumianym. Ten etap terapii zazwyczaj poprawia więzi rodzinne, a także wspomaga wspólne zrozumienie się, ucząc cierpliwości oraz wyrozumiałości.

Farmakoterapia jest stosowana, jednakże zazwyczaj, gdy powyższe działania nie przynoszą żadnych efektów lub w niewystarczającym stopniu. Zastosowanie leków nie wyleczy zespołu nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi, lecz pomoże wyciszyć objawy. Obecnie na rynku są dwa dostępne wyroby farmaceutyczne stosowane u pacjentów z ADHD. Jest to metylofenidat oraz atomoksetyna. Pierwszy z nich znacznie poprawia koncentrację, jednakże ma wiele działań niepożądanych w wyniku jego stosowania. Natomiast drugi lek stosowany jest najczęściej, gdy metylofenidat nie przynosi efektów lub z różnych przyczyn jest przeciwwskazany u konkretnego pacjenta z zespołem ADHD.

Najczęściej u dzieci z ADHD w wieku jeszcze przedszkolnym zastosowanie terapii behawioralnej oraz psychoedukacji przynosi rezultaty. Natomiast kolejne etapy są przeznaczone dla uczniów lat wczesnoszkolnych, choć nie zawsze tak musi być. Wszystko zależy od konkretnego pacjenta i jego objawów. Oprócz zastosowania poszczególnych etapów, aby uzyskać pozytywny efekt terapeutyczny kluczem jest zarówno praca dziecka z rodzicami w domu, jak i zaangażowania w proces placówki szkolnej pociechy.

Piśmiennictwo:

“Studia Medyczne” pod red. S. Głuszka; Tom 21 nr 1, kwartalnik styczeń-marzec; wyd. UHPJK; Kielce 2011
“Czarna księga ADHD” D. W. Goodman, MD; Psychiatria po Dyplomie,Tom 7, Nr 3, 2010
“Zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi (ADHD) w ujęciu neurokognitywistycznym i pedagogicznym” I. Krempińska; Neurokognitywistyka w patologii zdrowiu, 2009-11, Pomorski Uniwersytet Medyczny w Szczecinie, 72-80
Zespół nadpobudliwości psychoruchowej (ADHD), lek. M. Miernik-Jaeschke, prof. dr hab. I. Namysłowska; Klinika Psychiatrii Dzieci i Młodzieży, Instytut Psychiatrii i Neurologii, Warszawski Ośrodek Psychoterapii i Psychiatrii