Sepsa może stanowić poważne zagrożenie dla zdrowia, a nawet życia pacjenta. W tym artykule omówimy jej charakterystykę, przyczyny, objawy oraz metody leczenia. Skupimy się także na zagrożeniach związanych z sepsą oraz na tym, jak ważne jest szybkie rozpoznanie tego stanu w kontekście skutecznego ratowania pacjenta.
Spis treści:
Sepsa: definicja i mechanizm reakcji organizmu
Sepsa jest reakcją organizmu na zakażenie, która wymyka się spod kontroli i prowadzi do zagrażającej dla życia dysfunkcji narządów. Nie sama infekcja jest przyczyną uszkodzeń, lecz nadmierna odpowiedź immunologiczna, która zamiast ograniczyć się do miejsca zakażenia, zaczyna ogarniać cały organizm. Sepsa rozwija się błyskawicznie, często w ciągu kilku godzin, dlatego tak ważne, aby ją szybko rozpoznać i wdrożyć odpowiednie leczenie. To stan bezpośredniego zagrożenia życia wymagający natychmiastowej interwencji medycznej.
W prawidłowych warunkach infekcja uruchamia odpowiedź immunologiczną, która działa lokalnie i skutecznie zwalcza drobnoustroje. W przypadku sepsy reakcja ta staje się nieprawidłowa. Organizm odpowiada stanem zapalnym, który obejmuje wszystkie układy i zaczyna niszczyć własne komórki oraz tkanki.
To właśnie ta rozregulowana reakcja organizmu na zakażenie stanowi istotę mechanizmu sepsy. Dochodzi do zaburzenia funkcji wielu narządów, najczęściej serca, płuc, nerek i wątroby. W krótkim czasie może rozwinąć się niewydolność wielonarządowa.
Najgroźniejszą postacią sepsy jest wstrząs septyczny, w którym dochodzi do nagłego spadku ciśnienia tętniczego, niedotlenienia tkanek i zaburzeń metabolicznych – jest to stan krytyczny, który wymaga natychmiastowego leczenia w warunkach intensywnej terapii.
Najczęstsze objawy sepsy u dorosłych i dzieci
Sepsa może rozwijać się bardzo szybko i dawać niespecyficzne objawy. Objawia się gorączką i przyspieszonym oddechem, mogą także wystąpić dreszcze, tachykardia (szybkie tętno), spadek ciśnienia tętniczego i uczucie ogólnego rozbicia. Warto jednak mieć na uwadze, że nie zawsze występuje wysoka temperatura – w niektórych przypadkach można zaobserwować hipotermię, czyli spadek temperatury ciała poniżej 35 °C.
W miarę postępu choroby objawy sepsy obejmują również zaburzenia świadomości, bladość skóry, zimne kończyny oraz skąpomocz, świadczące o zaburzeniach krążenia i pogarszającym się ukrwieniu narządów. Mogą pojawić się wybroczyny na spojówkach, błonach śluzowych i skórze, a także osutka krwotoczna (np. na tułowiu czy dystalnych częściach kończyn), co może sugerować sepsę meningokokową lub, rzadziej, pneumokokową. Menigokokowa osutka krwotoczna to wysypka, która wygląda jak drobne czerwone lub fioletowe plamki i nie blednie pod wpływem ucisku zmian. W skrajnych przypadkach rozwija się martwica palców w wyniku zakrzepów i zatorów.
Jeśli sepsa będzie postępować, mogą rozwijać się jeszcze poważniejsze zaburzenia czynności narządów: ostra niewydolność oddechowa (ARDS), hipotensja (czyli inaczej zbyt niskie ciśnienie krwi) i wstrząs septyczny, ostre uszkodzenie nerek, zaburzenia krzepnięcia (takie jak małopłytkowość czy DIC, czyli zespół rozsianego wykrzepiania śródnaczyniowego) czy kwasica mleczanowa. Bez szybkiego wdrożenia leczenia może dojść do niewydolności wielonarządowej i śmierci.
U dzieci sepsa może przebiegać nieco inaczej niż u dorosłych. Dzieci wykazują trudności z oddychaniem, są apatyczne, rozdrażnione lub nadmiernie senne. Do możliwych objawów należą również brak apetytu, blada skóra lub sinica, wybroczyny i zaburzenia świadomości, które czasem bywają mylone z przemęczeniem lub zwyczajną infekcją wirusową.
Przyczyny sepsy: infekcje bakteryjne, wirusowe, grzybicze
Sepsa najczęściej rozwija się w następstwie zakażeń ogólnoustrojowych, które mogą mieć różne źródło i etiologię. Główne przyczyny sepsy to bakterie, wirusy i grzyby, które po przedostaniu się do organizmu uruchamiają niekontrolowaną odpowiedź zapalną mogącą prowadzić do niewydolności narządów.
Bakterie wywołują infekcje prowadzące do sepsy, najczęściej w obrębie układu oddechowego, moczowego, pokarmowego, skóry lub ran pooperacyjnych. Do najczęstszych patogenów należą bakterie Gram-ujemne, takie jak np. Escherichia coli, oraz Gram-dodatnie, jak np. Staphylococcus aureus. Niektóre drobnoustroje wytwarzają toksyny, które dodatkowo uszkadzają tkanki organizmu i potęgują stan zapalny.
Rzadszą, ale możliwą przyczyną sepsy są wirusy, np. wirus grypy, RSV czy SARS-CoV-2, co jest szczególnie niebezpieczne u osób z osłabioną odpornością. W warunkach szpitalnych lub u pacjentów z immunosupresją istotnym zagrożeniem są również grzyby, np. Candida albicans.
Niezależnie od źródła, zakażenia mogą powodować reakcję septyczną, która wymaga natychmiastowego leczenia. Punktem wyjścia sepsy mogą być różne narządy i układy: m.in. jama brzuszna (np. zapalenie otrzewnej, dróg żółciowych, trzustki), układ moczowy (np. odmiedniczkowe zapalenie nerek), oddechowy (np. zapalenie płuc), ośrodkowy układ nerwowy (neuroinfekcje), wsierdzie, kości i stawy, skóra i tkanki podskórne (np. rany pooperacyjne, odleżyny), a także układ rozrodczy. Źródłem infekcji mogą być też utajone ogniska, takie jak zęby, tkanki okołozębowe, zatoki, migdałki czy pęcherzyk żółciowy.
Ryzyko rozwoju sepsy zwiększają czynniki jatrogenne, takie jak długotrwała obecność cewników naczyniowych i moczowych, dreny, protezy, mechaniczna wentylacja płuc, żywienie pozajelitowe czy przetoczenie zakażonych preparatów krwi.
W przypadku sepsy meningokokowej szczególnie narażone są małe dzieci, osoby młode w wieku 15–24 lat, pacjenci z niedoborami odporności (np. z niedoborem dopełniacza czy brakiem śledziony) oraz ci, którzy przebywają w zatłoczonych miejscach, takich jak internaty, szkoły czy koszary. Ryzyko wzrasta również po kontakcie z osobą chorą oraz podczas podróży do rejonów endemicznych, takich jak Afryka Subsaharyjska czy Bliski Wschód.
Jak rozwija się sepsa – etapy i szybkość postępu
Sepsa rozwija się w ciągu godzin, a jej przebieg może być gwałtowny i trudny do przewidzenia. Zwykle zaczyna się od miejscowej infekcji, której organizm nie potrafi skutecznie opanować. W odpowiedzi dochodzi do niekontrolowanej reakcji zapalnej, obejmującej cały organizm – reakcja ta eskaluje błyskawicznie i stanowi bezpośrednie zagrożenie życia.
Początkowo stan zapalny pełni funkcję obronną, jednak w przebiegu sepsy mechanizm ten ulega zaburzeniu. Zamiast pozostać ograniczony do miejsca zakażenia, stan zapalny uogólnia się na cały organizm i może prowadzić do niewydolności wielonarządowej, obejmującej m.in. serce, płuca, nerki i wątrobę. To właśnie szybkość postępowania i przejście od infekcji do ogólnoustrojowych uszkodzeń czyni sepsę tak groźną.
Mechanizm sepsy polega na tym, że infekcja uruchamia odpowiedź immunologiczną, która w warunkach patologicznych wymyka się spod kontroli. Powstają mediatory stanu zapalnego (różne cytokiny i chemokiny, wolne rodniki tlenowe), które powodują rozszerzenie i zwiększenie przepuszczalności naczyń, prowadząc do hipowolemii (czyli stanu, w którym w organizmie jest zbyt mało krwi krążącej, co może prowadzić do niedotlenienia narządów i spadku ciśnienia tętniczego), niedokrwienia tkanek i kwasicy mleczanowej.
Etapy sepsy obejmują: infekcję → uogólniony stan zapalny, a następnie niewydolność narządów i wstrząs septyczny. Ten ostatni objawia się gwałtownym spadkiem ciśnienia krwi, hipoperfuzją (czyli stanem, w którym krew nie dopływa wystarczająco do tkanek i narządów, przez co nie otrzymują one potrzebnej ilości tlenu i składników odżywczych), ostrą niewydolnością oddechową (ARDS), uszkodzeniem nerek, zaburzeniami świadomości, a także zmianami w jelitach i wątrobie. Rozwój sepsy bywa gwałtowny i jeśli nie zostanie wdrożone natychmiastowe leczenie, może dojść do zgonu, dlatego właśnie tak kluczowy jest czas reakcji – szybka diagnostyka i leczenie decydują o przeżyciu pacjenta.
Diagnostyka sepsy: jak wykrywa się stan zagrożenia?
Rozpoznanie sepsy zaczyna się od oceny objawów klinicznych i stanu ogólnego pacjenta. Następnie lekarz zleca badania diagnostyczne, które mają pomóc potwierdzić lub wykluczyć sepsę. Wczesne rozpoznanie ratuje życie, ponieważ każda godzina opóźnienia w leczeniu zwiększa ryzyko zgonu. Czujność kliniczna, trafna interpretacja objawów i szybkie wdrożenie leczenia decydują o przeżyciu pacjenta.
Podstawą diagnostyki sepsy są badania laboratoryjne, przede wszystkim badania krwi, które pozwalają ocenić poziom markerów zapalnych i funkcjonowanie narządów. Oznaczane są m.in. takie wskaźniki jak CRP (białko C-reaktywne), którego poziom rośnie w odpowiedzi na stan zapalny, oraz prokalcytonina (PCT), silnie związana z ciężkimi zakażeniami bakteryjnymi. Uzupełniająco oznacza się również poziom mleczanów w surowicy, który odzwierciedla niedotlenienie tkanek i nasilenie zaburzeń metabolicznych. Wykonywane są także badania gazometryczne, pełna morfologia, parametry czynności nerek i wątroby, badania hemostazy czy interleukina 6 (IL-6). Testy te wskazują poziom zapalenia i pomagają określić stopień zaawansowania choroby oraz ryzyko niewydolności narządów.
Istotnym elementem są badania mikrobiologiczne – pobiera się co najmniej dwie próbki krwi do posiewu. W zależności od objawów i lokalizacji infekcji czy podejrzewanego źródła, analizuje się również materiał pobrany z cewników, wkłuć, portów, dróg oddechowych, moczu, płynu mózgowo-rdzeniowego, płynów ustrojowych, ran czy wydzielin. Pozwala to na identyfikację drobnoustroju i weryfikację, czy mamy do czynienia z zakażeniem wymagającym antybiotykoterapii.
W celu lokalizacji ogniska zakażenia lekarz może zlecić badania obrazowe, takie jak np. RTG klatki piersiowej, USG jamy brzusznej czy tomografię komputerową.
Warto podkreślić, że nie ma jednego, idealnego testu jednoznacznie wskazującego na sepsę – kluczowe jest połączenie wyników badań z oceną kliniczną. Z tego względu nawet ujemne wyniki niektórych wskaźników nie powinny wykluczać tej diagnozy, jeśli objawy na nią wskazują.
Leczenie sepsy: antybiotyki, wspomaganie i hospitalizacja
Sepsa wymaga wdrożenia natychmiastowej terapii i hospitalizacji, ponieważ jej przebieg może być gwałtowny i stanowić bezpośrednie zagrożenie życia. Każda godzina opóźnienia zwiększa ryzyko zgonu, dlatego leczenie rozpoczyna się jak najszybciej.
Pierwszym krokiem jest zastosowanie antybiotykoterapii – najlepiej w ciągu pierwszej godziny od postawienia rozpoznania. Pacjent otrzymuje dożylnie antybiotyki o szerokim spektrum działania, a po uzyskaniu wyników posiewu leczenie dostosowuje się do konkretnego drobnoustroju. Czas trwania antybiotykoterapii zależy od przebiegu choroby, ale zwykle wynosi 7-10 dni. Niektóre drobnoustroje wymagają jednak znacznie dłuższego leczenia.
Oprócz leczenia przyczynowego, bardzo ważne jest także leczenie objawowe. Poza antybiotykami, leczenie sepsy obejmuje także stabilizację podstawowych funkcji życiowych. W zależności od potrzeby obejmuje ono m.in. uzupełnianie elektrolitów, kontrolę glikemii, przetaczanie krwi i osocza, żywienie dojelitowe oraz zapobieganie zakrzepom czy powikłaniom oddechowym. Pacjent otrzymuje płyny dożylne, które pomagają podtrzymać ciśnienie krwi i poprawić krążenie. W razie potrzeby stosuje się również tlenoterapię lub wentylację mechaniczną, a w cięższych przypadkach leki wspomagające pracę serca, dializoterapię przy niewydolności nerek, a także leczenie zaburzeń krzepnięcia czy kwasicy. Celem tych działań jest wsparcie organizmu w walce z chorobą i zapobieganie niewydolności narządów.
Leczenie często odbywa się na oddziale intensywnej terapii (OIT), ponieważ pacjent wymaga stałego monitorowania i szybkiej reakcji na zmiany stanu ogólnego. Zaleca się, aby osoby w ciężkim stanie były przekazane na OIT w ciągu 1-2 godzin od rozpoznania sepsy. W wielu przypadkach intensywne leczenie rozpoczyna się jeszcze przed przeniesieniem pacjenta na ten oddział.
Skuteczność leczenia sepsy zależy przede wszystkim od szybkiego działania – wczesne rozpoznanie, natychmiastowe podanie antybiotyków i wdrożenie terapii wspomagającej znacząco zwiększają szanse na przeżycie.
Rokowania i śmiertelność: czy sepsa jest uleczalna?
Sepsa to jeden z najpoważniejszych stanów zagrożenia życia. Mimo postępów w diagnostyce i leczeniu, śmiertelność sepsy nadal utrzymuje się na wysokim poziomie – szacuje się, że sepsa może prowadzić do śmierci nawet w 30-60% przypadków, w zależności od stopnia zaawansowania, rodzaju zakażenia i szybkości wdrożenia leczenia.
Rokowania sepsy zależą przede wszystkim od szybkości wdrożenia leczenia – im wcześniej rozpocznie się antybiotykoterapię i leczenie wspomagające, tym większe są szanse przeżycia. Duże znaczenie ma także ogólny stan chorego – wiek, choroby przewlekłe, odporność organizmu czy lokalizacja i rodzaj zakażenia.
Przeżycie zależy także od zaawansowania choroby – sepsa na wczesnym etapie rokuje lepiej, natomiast wstrząs septyczny i niewydolność wielonarządowa znacznie zwiększają ryzyko zgonu.
Sepsa jest uleczalna, zwłaszcza gdy zostanie odpowiednio wcześnie rozpoznana i leczona. Uleczalność zależy głównie od tempa reakcji, rodzaju patogenu i stanu zdrowia pacjenta przed zachorowaniem. Możliwe jest całkowite wyleczenie zakażenia, które wywołało sepsę, jednak nawet prawidłowo leczona choroba u części pacjentów może prowadzić do długotrwałych konsekwencji zdrowotnych, co wpływa na ogólną ocenę jej uleczalności. Po przechorowaniu sepsy mogą utrzymywać się trwałe powikłania – w najcięższych sytuacjach dochodzi do martwicy tkanek, konieczności amputacji, a także uszkodzeń neurologicznych.
Sepsa u dzieci i noworodków – szczególne zagrożenia
Sepsa u dzieci, zwłaszcza u noworodków i niemowląt, stanowi szczególne zagrożenie ze względu na niedojrzałość układu odpornościowego, który nie potrafi jeszcze skutecznie zwalczać infekcji. Choroba może postępować bardzo szybko, często bez charakterystycznych objawów, a to znacznie utrudnia jej rozpoznanie i opóźnia rozpoczęcie leczenia.
Dzieci są szczególnie narażone na rozwój sepsy w pierwszych tygodniach życia, zwłaszcza jeśli przyszły na świat przedwcześnie, cierpią na wady wrodzone, mają obniżoną odporność lub były hospitalizowane. U niemowląt i noworodków objawy mogą być nietypowe – zamiast gorączki, częściej obserwuje się trudności z oddychaniem, bladość skóry, ospałość, brak apetytu, osłabienie, a także wybroczyny i chłodne kończyny. Pojawiają się też zaburzenia świadomości, zmniejszone napięcie mięśniowe czy bezwładne ruchy, które łatwo pomylić ze zwykłym zmęczeniem dziecka. W zaawansowanym stanie może dojść do drgawek, bezdechów lub sinicy.
W przypadku noworodków zagrożenie jest jeszcze większe, a infekcja może prowadzić do nagłej śmierci. Noworodki z podejrzeniem sepsy wymagają więc intensywnej opieki medycznej. W przypadku noworodków wyróżnia się tzw. sepsę wczesną i późną. Sepsa o wczesnym początku, czyli występująca w ciągu pierwszych 72 godzin życia, może być skutkiem zakażenia przeniesionego z matki jeszcze w czasie ciąży, przez łożysko, lub podczas porodu, gdy dziecko ma kontakt z drobnoustrojami obecnymi w drogach rodnych. Taka infekcja może rozwinąć się już w macicy lub bezpośrednio po porodzie, prowadząc do zachłystowego zapalenia płuc i uogólnionej reakcji zapalnej.
Z kolei sepsa o późnym początku, występująca po 72 godzinach życia, najczęściej dotyczy wcześniaków wymagających intensywnego leczenia – żywienia pozajelitowego, wentylacji mechanicznej czy założenia cewnika dożylnego. U tych dzieci ryzyko zakażenia szpitalnego jest szczególnie wysokie, a objawy, takie jak gorączka, drażliwość, letarg, przyspieszony oddech, niedotlenienie, tachykardia czy niedociśnienie, mogą się gwałtownie nasilić w ciągu kilku godzin.
Kluczowe znaczenie ma wczesne rozpoznanie, ponieważ u najmłodszych infekcja może bardzo szybko przejść w stan zagrażający życiu. W przypadku opóźnienia leczenia możliwe są poważne powikłania, takie jak niewydolność wielonarządowa, uszkodzenia mózgu spowodowane niedotlenieniem, napady padaczkowe, niedosłuch, porażenia kończyn czy trwałe zaburzenia rozwojowe.
Czy sepsa jest zaraźliwa? Fakty i mity
Wokół sepsy narosło wiele mitów, a jednym z najczęstszych jest przekonanie, że sepsa to choroba zakaźna. To nieprawda – sepsa nie jest chorobą zakaźną i nie przenosi się bezpośrednio z człowieka na człowieka, jak np. grypa czy ospa. Jest to reakcja organizmu na zakażenie, a nie samo zakażenie. Oznacza to, że osoba może zakazić się bakterią czy wirusem, ale nie sepsą jako taką.
Sam patogen przenosi się drogą kontaktu. Przykładowe drogi zakażenia to na przykład kontakt bezpośredni (taki jak kontakt z krwią, śliną, podczas pielęgnacji chorego), droga kropelkowa (np. kichanie, kaszel) czy kontakt ze skażoną powierzchnią. Zakażenie takim drobnoustrojem może potencjalnie doprowadzić do sepsy, ale tylko wtedy, gdy organizm zareaguje w niekontrolowany sposób. U większości osób z prawidłową odpornością do sepsy nie dochodzi.
Spore zagrożenie stwarza sepsa meningokokowa – w jej przypadku patogen jest wyjątkowo zjadliwy i może wywoływać ogniska zachorowań, szczególnie w skupiskach ludzi, takich jak przedszkola czy internaty. Z kolei sepsa rozwijająca się w szpitalu, np. u pacjentów po operacjach lub z cewnikami, zazwyczaj nie stanowi większego zagrożenia dla otoczenia – szczególnie że już po dobie skutecznej antybiotykoterapii chory przestaje być źródłem zakażenia.
Podsumowując, sepsa nie jest zaraźliwa, ale chorobotwórcze drobnoustroje, które mogą ją wywołać – już tak. Patogeny mogą przenosić się z człowieka na człowieka, ale rozwój sepsy to zawsze efekt indywidualnej, nadmiernej reakcji układu odpornościowego. Ryzyko dotyczy głównie osób z obniżoną odpornością, noworodków oraz pacjentów przewlekle chorych.
Zapobieganie sepsie: higiena, szczepienia, szybka reakcja
Nie da się całkowicie wyeliminować ryzyka sepsy, ale można je ograniczać, stosując różne metody profilaktyki. Zapobieganie sepsie polega przede wszystkim na zmniejszaniu ryzyka zakażeń oraz szybkim reagowaniu na pierwsze niepokojące objawy infekcji, zwłaszcza u osób szczególnie narażonych.
Podstawą profilaktyki sepsy jest higiena – regularne mycie rąk, dezynfekowanie ran, unikanie kontaktu z potencjalnymi źródłami zakażeń oraz dbanie o higienę osobistą i czystość przedmiotów codziennego użytku. Higiena zmniejsza ryzyko zakażeń, które mogą prowadzić do sepsy, zarówno w środowisku domowym, jak i w placówkach medycznych. Ważne jest również, aby właściwie leczyć wszelkie infekcje.
Drugim filarem profilaktyki są szczepienia, które chronią przed infekcjami wywołującymi sepsę. W Polsce dostępne są szczepienia przeciwko pneumokokom, Haemophilus influenzae typu B i meningokokom – szczególnie groźnym dla małych dzieci. Meningokoki mogą powodować inwazyjną chorobę meningokokową, przebiegającą pod postacią sepsy, zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych lub obu jednocześnie. Szczepienie na meningokoki można rozpocząć już po 2. miesiącu życia, co jest istotne, ponieważ szczyt zachorowań przypada na pierwszy rok życia dziecka.
Nie mniej ważna jest czujność i szybka reakcja. Reakcja decyduje o przebiegu choroby, dlatego nie należy lekceważyć objawów takich jak gorączka, dreszcze, przyspieszony oddech, znaczne osłabienie czy zmiana stanu świadomości. W przypadku podejrzenia sepsy należy niezwłocznie skonsultować się z lekarzem, ponieważ wczesne rozpoznanie i leczenie infekcji to najskuteczniejszy sposób zapobiegania jej groźnym powikłaniom.
Najczęściej zadawane pytania (FAQ)
Z czego robi się sepsa?
Sepsa powstaje jako skutek niekontrolowanej reakcji organizmu na zakażenie. Najczęściej rozwija się z powodu infekcji bakteryjnych, rzadziej wirusowych lub grzybiczych. Źródło zakażenia może znajdować się np. w płucach, układzie moczowym, jamie brzusznej, ranie lub cewniku.
Co może doprowadzić do sepsy?
Do sepsy może doprowadzić każde poważne zakażenie, które nie zostanie odpowiednio wcześnie rozpoznane i leczone. Szczególnie niebezpieczne są zakażenia u osób z obniżoną odpornością, noworodków, seniorów i pacjentów z chorobami przewlekłymi.
Ile żyje się z sepsą?
To, ile żyje się z sepsą, zależy od ciężkości jej przebiegu i szybkości wdrożenia leczenia. W lżejszej, wczesnej postaci, której zostało szybko rozpoczęte leczenie, pacjent może całkowicie wyzdrowieć. W ciężkiej postaci, ze wstrząsem i niewydolnością narządów, śmiertelność sięga nawet 30-60%. Przeżycie zależy więc m.in. od szybkości interwencji i ogólnego stanu zdrowia chorego.
Jak się można zarazić sepsą?
Nie można zarazić się samą sepsą. Można jednak zakazić się patogenem (np. bakterią), który, jeśli rozwinie się infekcja, może doprowadzić do sepsy. Zakażenie może nastąpić np. drogą kropelkową czy przez kontakt bezpośredni, ale rozwój sepsy nie jest „automatyczny” i sepsa sama w sobie nie przenosi się z osoby na osobę.
Czy sepsa jest zakaźna?
Nie, sepsa nie jest chorobą zakaźną. To reakcja organizmu na zakażenie. Zaraźliwe mogą być bakterie czy wirusy, które wywołują infekcje prowadzące do sepsy, ale sama sepsa nie przenosi się z osoby na osobę.
Bibliografia:
- A. Szczeklik, P. Gajewski, Interna Szczeklika 2021, wyd. 12, Kraków 2021.
- Zielińska-Borkowska, U. Sepsa. Pytania bez odpowiedzi?. Anestezjologia i Ratownictwo 2019; 13: 358-364.
- Yadav, P. & Yadav, S. K. Progress in Diagnosis and Treatment of Neonatal Sepsis: A Review Article. JNMA J Nepal Med Assoc 60, 318–324 (2022).
- Shane, A. L., Sánchez, P. J. & Stoll, B. J. Neonatal sepsis. Lancet 390, 1770–1780 (2017).
