Nefropatia cukrzycowa

Cukrzyca to jedna z najczęstszych chorób cywilizacyjnych naszych czasów. Szacuje się, że na całym świecie zmaga się z nią około 463 milionów osób, a w Polsce – około 3 miliony. Niepokojące jest, że aż milion Polaków może nie zdawać sobie sprawy, że choruje. Choć cukrzyca kojarzy się głównie z podwyższonym poziomem cukru we krwi, jej długofalowe skutki mogą być znacznie groźniejsze. Jednym z najpoważniejszych powikłań jest nefropatia cukrzycowa, czyli uszkodzenie nerek, które w skrajnych przypadkach prowadzi do ich niewydolności.

Czym jest nefropatia cukrzycowa i jak się rozwija?

Nefropatia cukrzycowa, nazywana również cukrzycową chorobą nerek (CChN), to jedno z przewlekłych powikłań cukrzycy. Jej definicja opiera się na czynnościowym i strukturalnym uszkodzeniu nerek, które rozwija się w wyniku długotrwałej hiperglikemii. Ryzyko wystąpienia niewydolności nerek u osób z cukrzycą jest więc nawet kilkanaście razy większe niż u osób zdrowych.

Podstawowym mechanizmem choroby jest mikroangiopatia nerek, czyli zmiany w drobnych naczyniach krwionośnych kłębuszków nerkowych. 

Nadmiar glukozy we krwi powoduje uszkodzenie błony podstawnej i jej pogrubienie, co prowadzi do zaburzeń przepuszczalności i utraty białka z moczem. Towarzyszą temu przewlekły stan zapalny i stres oksydacyjny, które nasilają procesy niszczenia struktur nerkowych.

Zmiany nerkowe rozwijają się stopniowo – początkowo przebiegają bezobjawowo, ale z czasem dochodzi do pojawienia się białkomoczu, wzrostu ciśnienia tętniczego oraz stopniowej utraty funkcji filtracyjnej nerek.

Możemy wyróżnić kolejne etapy progresji choroby: od mikroalbuminurii, poprzez jawny białkomocz, aż do przewlekłej choroby nerek. Każdy etap oznacza pogłębianie się uszkodzenia i zbliża chorego do konieczności leczenia nerkozastępczego, np. dializ. Warto podkreślić, że do rozwoju i postępu nefropatii cukrzycowej przyczyniają się nie tylko wysokie poziomy glukozy we krwi, ale również dodatkowe czynniki, takie jak: predyspozycje genetyczne, długi czas trwania cukrzycy, płeć męska, nadciśnienie tętnicze, zaburzenia lipidowe, palenie papierosów, dieta bogata w sól i białko, a także częste zakażenia układu moczowego.

Nefropatia cukrzycowa jest więc zaburzeniem hormonalno-metabolicznym i naczyniowym, które powstaje w wyniku nieprawidłowego lub braku leczenia cukrzycy. Wczesne rozpoznanie i odpowiednia kontrola glikemii dają jednak szansę na spowolnienie zmian i zachowanie sprawności nerek na dłużej.

Objawy nefropatii cukrzycowej – na co zwrócić uwagę?

Nefropatia cukrzycowa rozwija się powoli i przez długi czas może nie dawać żadnych wyraźnych objawów. Na początku jedynym uchwytnym sygnałem ostrzegawczym jest mikroalbuminuria, czyli obecność niewielkich ilości białka w moczu, przekraczająca 30 mg na dobę. Wartość od 30 do 300 mg/24 h oznacza początkowe uszkodzenie bariery filtracyjnej nerek. Gdy wydalanie białka przekracza 300 mg/24 h, mówimy już o jawnym białkomoczu. Na tym etapie choroba zwykle staje się bardziej widoczna klinicznie.

Wraz z postępem choroby białkomocz narasta i pojawiają się wyraźne objawy uszkodzenia nerek. Do charakterystycznych sygnałów ostrzegawczych należą przede wszystkim obrzęki nóg i twarzy, wynikające z utraty białka oraz zatrzymywania płynów w organizmie. Równocześnie dochodzi do stopniowego zmniejszenia GFR (wskaźnika filtracji kłębuszkowej), co oznacza spadek wydolności filtracyjnej nerek. Pacjenci zaczynają odczuwać przewlekłe zmęczenie, osłabienie, brak apetytu czy nudności.

Pojawiają się także zmiany w oddawaniu moczu – coraz częstsze stają się mikcje nocne, pieniący się mocz lub zmniejszona jego objętość. W późniejszych etapach choroby mogą wystąpić również nadciśnienie tętnicze oraz zmiany w wyglądzie skóry, której odcień zaczyna przybierać szaroziemistą barwę.

Nefropatia cukrzycowa dość często przebiega równolegle z innymi powikłaniami cukrzycy, takimi jak retinopatia (uszkodzenie wzroku) czy neuropatia (zaburzenia czucia). Dane wskazują, że wielu pacjentów dowiaduje się o chorobie nerek dopiero podczas rutynowych badań, ponieważ zarówno cukrzyca typu 2, jak i jej powikłania nerkowe przez długi czas mogą pozostawać bezobjawowe. Właśnie dlatego tak ważne są regularne kontrole, które pozwalają wykryć chorobę na etapie, kiedy można jeszcze skutecznie spowolnić jej rozwój.

Przyczyny i czynniki ryzyka uszkodzenia nerek w cukrzycy

Co powoduje nefropatię? Podstawowym mechanizmem rozwoju nefropatii cukrzycowej jest przewlekłe działanie wysokiego stężenia glukozy na struktury nerkowe. Długoletnia hiperglikemia prowadzi do uszkodzenia kłębuszków, pogrubienia błony podstawnej i rozwoju mikroangiopatii nerek, czyli uszkodzeń drobnych naczyń krwionośnych. W efekcie dochodzi do zaburzeń mikrokrążenia i stopniowej utraty funkcji filtracyjnej. Proces ten nasila także zjawisko nieenzymatycznej glikacji białek – cząsteczki glukozy przyłączają się do białek naczyń i komórek, zmieniając ich strukturę i czynność. Prowadzi to do zwiększenia sztywności naczyń, wzrostu ich podatności na uszkodzenia, a w dalszej kolejności do białkomoczu i spadku GFR.

Na rozwój choroby wpływają jednak także inne czynniki. Istotne znaczenie ma nadciśnienie tętnicze, które dodatkowo obciąża nerki i przyspiesza procesy postępu zmian. Wysokie ryzyko nefropatii obserwuje się również u osób palących. Palenie papierosów nasila stres oksydacyjny i uszkodzenia śródbłonka. Współwystępujące zaburzenia lipidowe sprzyjają odkładaniu się złogów miażdżycowych w naczyniach nerkowych, co dodatkowo ogranicza ich wydolność. Nie bez znaczenia jest także obciążenie genetyczne, które sprawia, że u części pacjentów nefropatia rozwija się szybciej i przebiega ciężej pomimo podobnego przebiegu cukrzycy.

Na tempo postępu choroby wpływają również inne czynniki, takie jak dieta bogatosodowa i bogatobiałkowa, przewlekłe zakażenia układu moczowego czy stosowanie substancji nefrotoksycznych. Do zwiększenia ryzyka nefropatii przyczyniają się także niektóre czynniki niemodyfikowalne, takie jak starszy wiek czy płeć męska.

Diagnostyka nefropatii cukrzycowej – badania i wskaźniki

U osób z cukrzycą kluczowe są regularne badania nerek wykonywane raz do roku: w cukrzycy typu 2 od chwili rozpoznania, a w cukrzycy typu 1 po 5 latach trwania choroby. Podstawą przesiewu jest ocena mikroalbuminurii i pomiar wskaźnika albumina/kreatynina (ACR) w przygodnej próbce moczu (najlepiej w pierwszej porannej). Wynik ACR >30 mg/g należy potwierdzić w co najmniej 2 z 3 badań wykonanych w ciągu 3-6 miesięcy. Przed oznaczeniem trzeba wykluczyć zakażenie układu moczowego, które może fałszywie zawyżać albuminę w moczu. Do wstępnej oceny może posłużyć test paskowy, jednak o rozpoznaniu decydują dokładne oznaczenia laboratoryjne.

Równolegle wykonuje się oznaczenie GFR. Najczęściej korzysta się z wartości szacunkowej eGFR, obliczanej na podstawie stężenia kreatyniny w surowicy (z uwzględnieniem wieku i płci). Spadek eGFR <60 ml/min/1,73 m², świadczy o chorobie nerek, nawet gdy wydalanie albuminy pozostaje prawidłowe. Warto pamiętać, że albuminuria nie jest objawem stałym: nefropatia może postępować przy prawidłowym ACR (np. u osób leczonych inhibitorami ACE lub ARB), dlatego ocena eGFR i kreatyniny zawsze powinna iść w parze z badaniem moczu.

Rozpoznanie cukrzycowej choroby nerek u chorego na cukrzycę typu 1 lub 2 stawia się po stwierdzeniu albuminurii >30 mg/g i/lub obniżonego GFR, po wykluczeniu innych przyczyn przewlekłej choroby nerek. Biopsja nerki rzadko kiedy jest potrzebna – jedynie wówczas, gdy obraz kliniczny budzi wątpliwości diagnostyczne. Podział na etapy według dawnych klasyfikacji (np. Mogensena) ma dziś znaczenie głównie edukacyjne. W praktyce klinicznej najważniejsze jest systematyczne monitorowanie ACR, eGFR i stężenia kreatyniny oraz szybkie reagowanie na pojawienie się ewentualnych nieprawidłowości.

Etapy nefropatii – jak przebiega postęp choroby?

Rozwój nefropatii cukrzycowej jest procesem stopniowym, dlatego w medycynie opisano klasyfikację etapów choroby. Pozwala ona lepiej zrozumieć, jak przebiega uszkodzenie nerek w cukrzycy i kiedy pojawiają się pierwsze objawy kliniczne.

Według klasyfikacji Mogensena wyróżnia się pięć stopni uszkodzenia nerek. Faza I i faza II to okres bezobjawowy, w którym zmiany dotyczą głównie struktury kłębuszków nerkowych. Dochodzi do ich przerostu, pogrubienia błony podstawnej i zwiększonej filtracji, jednak nie występuje jeszcze albuminuria. Zmiany te mogą być częściowo odwracalne, jeśli na tym etapie zostanie osiągnięta dobra kontrola glikemii.

Kolejny etap to faza III, określana jako początkowa kliniczna nefropatia. Pojawia się mikroalbuminuria (30–300 mg/dobę), a wartości przesączania kłębuszkowego (GFR) zaczynają stopniowo się obniżać. U wielu pacjentów rozwija się w tym okresie nadciśnienie tętnicze.

W fazie IV, czyli jawnej nefropatii, występuje stały, jawny białkomocz, dalsze obniżanie się wartości GFR, a także obrzęki i zaburzenia lipidowe. Uszkodzenie nerek staje się wówczas widoczne nie tylko w badaniach, ale także w objawach klinicznych.

Ostatni etap, czyli faza V, odpowiada zaawansowanej przewlekłej chorobie nerek (PChN). Dochodzi do wzrostu stężenia kreatyniny i mocznika we krwi, a nadciśnienie tętnicze często staje się trudne do opanowania. Uszkodzenie nerek ma w tym stadium charakter schyłkowej niewydolności nerek i wymaga leczenia nerkozastępczego – zwykle w postaci dializoterapii lub przeszczepu nerki.

Świadomość tych etapów ma ogromne znaczenie, ponieważ w fazie bezobjawowej i na etapie mikroalbuminurii możliwe jest jeszcze zahamowanie lub spowolnienie postępu choroby, co daje szansę na długotrwałe zachowanie funkcji nerek.

Leczenie nefropatii cukrzycowej – metody farmakologiczne i niefarmakologiczne

Skuteczne leczenie nefropatii cukrzycowej wymaga kompleksowego podejścia. Obejmuje zarówno stosowanie leków na nefropatię, jak i zmiany w stylu życia. Głównym celem terapii jest zahamowanie lub spowolnienie uszkodzenia nerek, zmniejszenie białkomoczu oraz ochrona nerek przed rozwojem przewlekłej niewydolności.

Podstawą leczenia jest ścisła kontrola glikemii, gdyż utrzymywanie prawidłowego stężenia glukozy we krwi znacząco spowalnia postęp choroby. Równie istotne jest leczenie nadciśnienia tętniczego, które należy do głównych czynników przyspieszających rozwój przewlekłej choroby nerek. Zgodnie z wytycznymi u większości pacjentów dąży się do utrzymania wartości ciśnienia na poziomie ≤130/80 mmHg. W terapii ważne miejsce zajmuje również leczenie dyslipidemii, zwykle za pomocą statyn.

W farmakoterapii kluczową rolę odgrywają inhibitory ACE oraz blokery receptora angiotensynowego (ARB). Leki te obniżają ciśnienie tętnicze i działają ochronnie na kłębuszki, zmniejszając utratę białka z moczem. Coraz częściej stosuje się także flozyny (inhibitory SGLT2), które poza poprawą kontroli glikemii wykazują działanie nefroprotekcyjne i sercowo-naczyniowe. W leczeniu mogą być wykorzystywani agoniści receptora GLP-1 oraz, w określonych przypadkach, nowoczesny lek finerenon, należący do niesteroidowych antagonistów receptora mineralokortykosteroidowego.

Obok farmakoterapii niezbędna jest terapia wspomagająca, czyli modyfikacje stylu życia. Obejmują one ograniczenie soli i nadmiaru białka w diecie, unikanie palenia papierosów, redukcję masy ciała, systematyczną aktywność fizyczną oraz rezygnację z czynników nefrotoksycznych, takich jak niektóre leki czy nadmierne spożycie kofeiny i alkoholu. U pacjentów z bardziej zaawansowaną nefropatią konieczne może być również leczenie niedokrwistości związanej z przewlekłą chorobą nerek.

Dieta przy nefropatii cukrzycowej – co jeść, a czego unikać?

Odpowiednio dobrane żywienie przy chorobach nerek jest ważnym elementem leczenia, ponieważ pozwala spowolnić postęp uszkodzeń i zmniejsza ryzyko powikłań. Najczęściej zaleca się dietę cukrzycowo-nerkową, która łączy zasady kontroli cukrzycy z ochroną funkcji nerek.

Ograniczenie białka

Jedną z podstawowych zasad jest ograniczenie białka, aby zmniejszyć obciążenie kłębuszków nerkowych i spowolnić progresję choroby. We wczesnych stadiach zaleca się spożycie ok. 0,8 g białka/kg masy ciała/dobę, a w zaawansowanej chorobie nawet 0,6 g/kg. Nadmierna podaż białka przyspiesza spadek GFR, natomiast redukcja jego ilości hamuje progresję nefropatii. Połowę zapotrzebowania powinno stanowić pełnowartościowe białko zwierzęce, np. z chudego mięsa (cielęcina, wołowina, jagnięcina), drobiu, ryb (pstrąg, dorsz) czy nabiału (twaróg, kefir, jogurt). W przypadku pacjentów dializowanych zapotrzebowanie na białko rośnie i musi być dostosowywane indywidualnie.

Kontrola sodu i potasu

Równie istotna jest kontrola sodu i potasu. Nadmiar soli sprzyja nadciśnieniu i zatrzymywaniu wody w organizmie, dlatego zaleca się ograniczenie jej spożycia do mniej niż 6 g dziennie. Niewskazane są produkty o wysokiej zawartości sodu, takie jak chipsy, krakersy, fast food, wędliny, parówki, konserwy, zupy instant, gotowe sosy czy mieszanki przypraw. Zamiast soli warto używać ziół i przypraw naturalnych. W późniejszych etapach nefropatii konieczne może okazać się ograniczenie potasu, którego nadmiar prowadzi do zaburzeń rytmu serca. Dużo tego pierwiastka zawierają orzechy, czekolada, kakao, ziemniaki czy warzywa strączkowe. Niekiedy, tj. w przypadku zaawansowanej nefropatii, należy ograniczyć podaż fosforu, który znajdziemy m.in. w nabiale, jajach, rybach, mięsie.

Niski indeks glikemiczny i węglowodany złożone

Dieta powinna bazować na produktach o niskim indeksie glikemicznym, co pomaga utrzymać stabilny poziom cukru. Należy unikać cukrów prostych – słodyczy, białego pieczywa, słodkich napojów, fast foodów czy słodzonych produktów mlecznych. Zalecane są węglowodany złożone i aby stanowiły 50-60% zapotrzebowania energetycznego. Znajdziemy je w pełnoziarnistym pieczywie, kaszach, ryżu brązowym, makaronie pełnoziarnistym, ziemniakach czy warzywach. Dobowa podaż błonnika powinna wynosić ok. 25-30 g.

Tłuszcze 

Zapotrzebowanie na tłuszcze wynosi 25-35% energii dziennej. Warto sięgać po tłuszcze roślinne, bogate w kwasy jedno- i wielonienasycone – np. po oliwę z oliwek, olej lniany, orzechy czy nasiona. Z kolei należy ograniczyć tłuszcze nasycone, które znajdują się m.in. w smalcu czy tłustym mięsie.

Zbilansowana podaż płynów

Istotnym elementem diety jest również zbilansowana podaż płynów, dostosowana do stopnia wydolności nerek. U części pacjentów nadmiar płynów nasila obrzęki i nadciśnienie, z kolei niedostateczne nawodnienie grozi odwodnieniem i zaburzeniami elektrolitowymi. Ilość płynów należy dostosować do zaleceń lekarza.

Dieta DASH i zdrowy styl życia

W kontekście ogólnej profilaktyki sercowo-naczyniowej warto wspomnieć o elementach diety DASH, która opiera się na warzywach, owocach o niskiej zawartości cukru, pełnoziarnistych zbożach, rybach i zdrowych tłuszczach roślinnych. 

Uzupełnieniem leczenia dietetycznego jest redukcja masy ciała w przypadku nadwagi i otyłości (docelowo do BMI 18,5-24,9), rezygnacja z palenia tytoniu, ograniczenie alkoholu oraz regularna, umiarkowana aktywność fizyczna.

Produkty, których należy unikać:

• słodycze, ciasta, drożdżówki, słodzone napoje,
• białe pieczywo i makarony,
• fast food, wysokoprzetworzona żywność,
• słodzone jogurty i kefiry,
• wędliny, konserwy, parówki, gotowe sosy,
• chipsy, krakersy, paluszki, zupy instant,
• produkty wysokosodowe i z dużą ilością fosforu (np. ser żółty).

Produkty, po które warto sięgać:

• chude mięso: cielęcina, wołowina, drób,
• ryby: dorsz, pstrąg, sandacz,
• nabiał o obniżonej zawartości tłuszczu: twaróg, kefir, jogurt naturalny,
• pełnoziarniste produkty zbożowe: gruboziarnisty chleb, kasze, ryż brązowy, makarony pełnoziarniste,
• świeże warzywa (szczególnie zielone) i niskocukrowe owoce,
• zdrowe tłuszcze roślinne: oliwa z oliwek, olej lniany, pestki dyni, nasiona lnu.

Nefropatia a przewlekła choroba nerek – powikłania i rokowania

PChN (przewlekła choroba nerek) a cukrzyca to pojęcia ściśle ze sobą powiązane, bowiem nefropatia cukrzycowa należy do głównych przyczyn przewlekłej choroby nerek na świecie. Wraz z postępem choroby dochodzi do pogarszającej się filtracji w nerkach, co powoduje gromadzenie się szkodliwych metabolitów w organizmie i rozwój objawów niewydolności narządowej.

W zaawansowanym stadium dochodzi do niewydolności nerek, która bardzo często wymaga leczenia nerkozastępczego. Wykonuje się wówczas dializoterapie, czyli regularne „oczyszczanie” krwi, albo przeszczep nerki, będący najskuteczniejszą metodą przywracającą funkcję tego narządu. U niektórych pacjentów z cukrzycą możliwy jest przeszczep nerki i trzustki jednocześnie.

Nefropatia cukrzycowa wiąże się z wysokim ryzykiem sercowo-naczyniowym. Choroby nerek i cukrzyca wzajemnie nasilają rozwój miażdżycy, nadciśnienia tętniczego i niewydolności serca, dlatego pacjenci wymagają kompleksowej opieki nefrologicznej, diabetologicznej i kardiologicznej. 

Do innych powikłań choroby należą również hiperkaliemia (nadmiar potasu we krwi) oraz nawracające zakażenia układu moczowego, które mogą prowadzić do przewlekłego odmiedniczkowego zapalenia nerek czy martwicy brodawek nerkowych.

Rokowanie zależy przede wszystkim od momentu rozpoznania i skuteczności leczenia. Najlepsze efekty osiąga się, gdy PChN (przewlekła choroba nerek, potocznie przewlekła niewydolność nerek) zostanie wykryta wcześnie, jeszcze przed wystąpieniem objawów, dlatego osoby z cukrzycą, nadciśnieniem, miażdżycą, otyłością, chorobami serca czy obciążeniem rodzinnym powinny regularnie badać swoje nerki. W późniejszych stadiach choroby rokowania są gorsze: wśród dializowanych pacjentów z cukrzycą po 5 latach przeżywa jedynie około 25%. Kontrola glikemii, ciśnienia tętniczego, gospodarki lipidowej, unikanie palenia papierosów i stosowanie leków nefroprotekcyjnych mogą znacznie spowolnić postęp choroby, zmniejszyć ryzyko powikłań i opóźnić konieczność wprowadzenia dializoterapii czy przeszczepu nerki.

Profilaktyka nefropatii cukrzycowej – jak zapobiegać?

Zapobieganie powikłaniom nerkowym u osób z cukrzycą wymaga kompleksowego podejścia, które obejmuje zarówno kontrolę choroby oraz leczenie schorzeń towarzyszących, jak i modyfikację stylu życia.

Najważniejszym elementem profilaktyki nefropatii cukrzycowej jest optymalna kontrola cukru we krwi, czyli glikemii. Stale podwyższone stężenie glukozy we krwi przyspiesza uszkodzenie kłębuszków nerkowych i prowadzi do rozwoju mikroalbuminurii, pierwszego sygnału uszkodzenia nerek. Intensywne leczenie dietetyczne i farmakologiczne ukierunkowane na utrzymanie wartości glukozy przed posiłkiem w granicach 80–120 mg/dl, a wieczorem 100–120 mg/dl, pozwala opóźnić pojawienie się zmian i skutecznie zahamować progresję choroby z mikro- do makroalbuminurii.

Równie istotne w prewencji jest leczenie nadciśnienia tętniczego, które samo w sobie przyspiesza spadek filtracji nerkowej. Zaleca się utrzymywanie wartości ciśnienia poniżej 130/80 mmHg, co zmniejsza tempo uszkodzeń i chroni nerki. U chorych z cukrzycą typu 1 nadciśnienie zwykle rozwija się wraz z czasem trwania choroby, natomiast w cukrzycy typu 2 często współistnieje od początku, np. w przebiegu otyłości i zaburzeń lipidowych.

W terapii stosuje się leki o działaniu nefroprotekcyjnym, które nie tylko kontrolują ciśnienie i glikemię, ale też bezpośrednio chronią nerki. Najważniejsze z nich to inhibitory ACE i ARB, redukujące białkomocz i spowalniające postęp uszkodzenia nerek, oraz flozyny (inhibitory SGLT2), które obniżają poziom cukru we krwi i działają ochronnie na układ sercowo-naczyniowy. Dzięki tym lekom możliwe jest skutecznie spowalnianie progresji nefropatii cukrzycowej.

Kolejnym elementem profilaktyki jest kontrola gospodarki lipidowej. Zaburzenia lipidowe takie jak wzrost „złego” cholesterolu frakcji LDL, a obniżenie „dobrego” HDL są częste u osób z cukrzycą i sprzyjają powikłaniom sercowo-naczyniowym, które dodatkowo obciążają nerki. Stosowanie statyn oraz dieta obniżająca cholesterol całkowity, LDL i trójglicerydy istotnie poprawiają rokowanie.

Podstawą prewencji są również regularne badania moczu – oznaczanie albuminy w moczu (wskaźnik ACR), stężenia kreatyniny i eGFR. Badania przesiewowe wykonuje się raz do roku: u osób z cukrzycą typu 2 od momentu rozpoznania choroby, a u pacjentów z cukrzycą typu 1 po 5 latach jej trwania. Wczesne wykrycie nieprawidłowości umożliwia szybkie wdrożenie leczenia nefroprotekcyjnego.

W profilaktyce nefropatii cukrzycowej nie można pominąć roli stylu życia. Zbilansowana dieta, dostosowana do indywidualnych potrzeb, stabilizuje poziom glukozy we krwi, sprzyja prawidłowej kontroli ciśnienia i lipidów oraz chroni nerki przed dalszym uszkodzeniem. Kluczowe jest ograniczenie soli, cukrów prostych i tłuszczów nasyconych, a także dbanie o utrzymanie prawidłowej masy ciała. Regularna aktywność fizyczna, dobrana do możliwości chorego, poprawia wrażliwość tkanek na insulinę, wspomaga redukcję masy ciała, obniża wartości ciśnienia i zmniejsza ryzyko sercowo-naczyniowe. U osób z nadwagą lub otyłością utrata zbędnych kilogramów wyraźnie poprawia kontrolę cukrzycy i dodatkowo wspiera ochronę funkcji nerek.

Ogromne znaczenie ma także rezygnacja z używek, zwłaszcza palenia papierosów i nadużywania alkoholu, ponieważ przyspieszają one rozwój nefropatii i nasilają uszkodzenia nerek.

FAQ – najczęstsze pytania

Co to jest nefropatia cukrzycowa?

Nefropatia cukrzycowa to przewlekłe powikłanie cukrzycy, które polega na stopniowym i postępującym uszkodzeniu nerek przez cukrzycę. Jej definicja obejmuje przewlekłe uszkodzenie nerek spowodowane długotrwałym działaniem wysokiego stężenia glukozy we krwi. 

Wysokie stężenie glukozy we krwi prowadzi do zmian w drobnych naczyniach krwionośnych nerek i powoduje powolną degradację nefronów, czyli podstawowych jednostek filtrujących. Z czasem dochodzi do zaburzenia filtracji, pojawienia się białka albuminy w moczu (albuminurii), a w zaawansowanych stadiach do przewlekłej choroby nerek i niewydolności wymagającej dializoterapii lub przeszczepienia nerki.

Jakie są objawy nefropatii cukrzycowej?

Nefropatia cukrzycowa rozwija się powoli i przez długi czas może nie dawać żadnych wyraźnych dolegliwości. Pierwszym uchwytnym laboratoryjnie sygnałem jest białkomocz, czyli obecność białka w moczu. W miarę jej postępu pojawiają się kolejne symptomy choroby i oznaki problemów z nerkami, świadczące o coraz większym uszkodzeniu nerek.

Do typowych oznak problemów z nerkami należy stopniowy spadek GFR, świadczący o coraz słabszej filtracji nerkowej, a także zatrzymanie płynów w organizmie prowadzące do obrzęków nóg czy twarzy. Typowe jest również podwyższone ciśnienie tętnicze, mogące być zarówno przyczyną, jak i skutkiem zmian nerkowych i które z czasem może stać się niezwykle trudne do unormowania i kontroli. W bardziej zaawansowanym stadium dochodzą objawy ogólne, takie jak przewlekłe zmęczenie, osłabienie czy pogorszenie apetytu.

Jak leczyć nefropatię cukrzycową?

Celem leczenia nefropatii cukrzycowej jest spowolnienie postępu choroby i jak najdłuższe zachowanie wydolności nerek. Podstawą są sposoby leczenia obejmujące zarówno odpowiednią farmakoterapię, jak i modyfikację stylu życia. Kluczowe znaczenie ma kontrola glikemii, czyli utrzymywanie prawidłowego poziomu cukru we krwi, ponieważ hiperglikemia przyspiesza uszkadzanie nefronów.

W farmakoterapii najczęściej stosuje się inhibitory konwertazy angiotensyny (ACEI) oraz leki blokujące receptory angiotensyny (ARB). Obie grupy nie tylko obniżają ciśnienie tętnicze, ale także działają ochronnie na kłębuszki nerkowe, zmniejszając białkomocz i ryzyko dalszych uszkodzeń. Duże znaczenie w terapii mają także nowoczesne leki przeciwcukrzycowe, takie jak flozyny (inhibitory SGLT2), które oprócz poprawy kontroli glikemii wykazują działanie nefroprotekcyjne.

Uzupełnieniem leczenia jest modyfikacja stylu życia – ograniczenie soli i białka w diecie, utrzymanie prawidłowej masy ciała, regularna aktywność fizyczna oraz zaprzestanie palenia papierosów i unikanie nadmiernego spożycia alkoholu. Dzięki połączeniu farmakoterapii z właściwą profilaktyką możliwe jest skuteczne spowolnienie choroby i lepsza ochrona funkcji nerek.

Czy nefropatia cukrzycowa jest odwracalna?

Wielu pacjentów pyta, czy można cofnąć uszkodzenie nerek spowodowane cukrzycą. Niestety, w zaawansowanym stadium choroby, kiedy dochodzi już do niewydolności nerek, zmiany są trwałe i nieodwracalne. Jednak na wczesnym etapie istnieją realne szanse na poprawę, zwłaszcza gdy choroba zostanie szybko wykryta i wdroży się skuteczne leczenie.

Najważniejsze znaczenie ma więc wczesna interwencja, obejmująca ścisłą kontrolę glikemii, leczenie nadciśnienia i stosowanie leków nefroprotekcyjnych. Takie postępowanie pozwala często na zahamowanie progresji choroby, a nawet częściową regresję niektórych zmian, np. zmniejszenie lub ustąpienie mikroalbuminurii. Badania naukowe wykazały, że u pacjentów z cukrzycą typu 1 i 2 utrzymanie dobrego wyrównania metabolicznego, niskiego ciśnienia tętniczego i prawidłowego profilu lipidowego sprzyjają cofnięciu się wczesnych objawów nefropatii.

Na dalszych etapach można liczyć jedynie na zatrzymanie dalszego uszkodzenia i spowolnienie tempa spadku filtracji kłębuszkowej. Kluczowe są przestrzeganie zaleceń dietetycznych, aktywność fizyczna, rezygnacja z używek i regularne badania funkcji nerek. 

Jaką dietę stosować przy nefropatii cukrzycowej?

Odpowiednio skomponowany jadłospis dla diabetyków z chorobą nerek jest jednym z istotniejszych elementów leczenia. Dieta ma na celu ochronę funkcji nerek, spowolnienie postępu choroby oraz utrzymanie stabilnego poziomu glukozy we krwi.

Podstawową zasadą jest ograniczenie soli, ponieważ nadmiar sodu sprzyja nadciśnieniu tętniczemu i zatrzymywaniu płynów w organizmie. Wskazana jest niskobiałkowa dieta, która zmniejsza obciążenie kłębuszków nerkowych, przy jednoczesnym zachowaniu odpowiedniej ilości energii w diecie. 

Codzienne menu powinno opierać się na produktach o niskim indeksie glikemicznym, takich jak pełnoziarniste zboża, świeże warzywa i owoce w ograniczonej ilości. Warto włączać do diety zdrowe tłuszcze roślinne, np. oliwę z oliwek, oraz odpowiednio dobrane źródła białka, jak chude mięso, ryby czy fermentowane produkty mleczne spożywane w niewielkich porcjach. 

W bardziej zaawansowanych stadiach choroby kluczowa staje się kontrola fosforu i potasu, ponieważ ich nadmiar może prowadzić do zaburzeń sercowo-naczyniowych i kostnych. Z tego powodu ogranicza się wówczas m.in. ziemniaki, rośliny strączkowe, orzechy, tłuste ryby czy nabiał. Istotne jest także zachowanie prawidłowego bilansu elektrolitów, co oznacza odpowiednie dostosowanie podaży sodu, potasu, fosforu, wapnia i magnezu do stopnia wydolności nerek.

Równie istotne jest unikanie produktów, które mogą szkodzić zarówno nerkom, jak i kontroli cukrzycy. Do tej grupy zaliczają się przede wszystkim słodycze, słodzone napoje, białe pieczywo i makarony z oczyszczonej mąki. Niekorzystne są również produkty wysokoprzetworzone, fast foody, słone przekąski, takie jak chipsy czy krakersy, oraz gotowe dania i sosy zawierające dużą ilość soli i konserwantów.

Każdy pacjent powinien mieć indywidualnie dobrany plan żywieniowy, ustalony z dietetykiem klinicznym, który uwzględni etap nefropatii, współistniejące choroby i styl życia. Prawidłowo zaplanowana dieta cukrzycowo-nerkowa działa ochronnie na nerki i jednocześnie wspiera leczenie cukrzycy.

Bibliografia:

• Interna Szczeklika 2020, A. Szczeklik, P. Gajewski, wydawnictwo Medycyna Praktyczna, Kraków 2020, wydanie 11

• „Profilaktyka żywieniowa i żywienie w cukrzycowej chorobie nerek” A. Kościej, M. Zerzucha, U. Skotnicka-Graca, Diabetologia Kliniczna 2015, tom 4, nr 5. doi: 10.5603/DK.2015.0021.
• Milczarczyk, A. & Franek, E. Reversibility of diabetic nephropathy. Clinical Diabetology 2, 131–135 (2013).
• Samsu, N. Diabetic Nephropathy: Challenges in Pathogenesis, Diagnosis, and Treatment. Biomed Res Int 2021, 1497449 (2021).
• John, S. Complication in diabetic nephropathy. Diabetes Metab Syndr 10, 247–249 (2016).
• Elendu, C. et al. Comprehensive advancements in the prevention and treatment of diabetic nephropathy: A narrative review. Medicine (Baltimore) 102, e35397 (2023).
• Dietetyka. Żywienie zdrowego i chorego człowieka. Red. Ciborowska, Helena; Ciborowski, Artur . Warszawa: PZWL Wydawnictwo Lekarskie, 2021, 923 s. ISBN 978-83-200-6537-4, doi: https://doi.org/10.53270/2021.006