Otyłość – przyczyny, charakterystyka, leczenie

Otyłość jest chorobą cywilizacyjną, na którą cierpi coraz większy odsetek ludzi na całym świecie. Dowiedz się, co to jest otyłość, czym może być spowodowana, jakie są zdrowotne skutki otyłości, a także jak przebiega jej leczenie.

Definicja otyłości i jej klasyfikacja wg WHO

Otyłość to przewlekła choroba definiowana przez Światową Organizację Zdrowia (WHO) jako nadmierne lub nieprawidłowe nagromadzenie tkanki tłuszczowej, które stanowi zagrożenie dla zdrowia. Jest to jeden z najważniejszych czynników ryzyka cukrzycy typu 2, nadciśnienia, chorób serca i przedwczesnej śmierci.

Podstawowym narzędziem do oceny stopnia otyłości jest wskaźnik masy ciała – BMI (Body Mass Index), obliczany według wzoru:

BMI = masa ciała (kg) / wzrost² (m²).

Na jego podstawie WHO wyróżnia następujące kategorie:

• Niedowaga: BMI < 18,5
• Prawidłowa masa ciała: BMI 18,5–24,9
• Nadwaga: BMI 25,0–29,9
• Otyłość I stopnia: BMI 30,0–34,9
• Otyłość II stopnia: BMI 35,0–39,9
• Otyłość III stopnia (olbrzymia): BMI ≥ 40,0 

Powyższa klasyfikacja otyłości pozwala oszacować ryzyko chorób współistniejących i zaplanować dalsze postępowanie. Warto jednak podkreślić, że BMI nie uwzględnia składu ciała, dlatego w diagnostyce otyłości ważne jest także określenie zawartości tłuszczu w organizmie. Za otyłość uznaje się sytuację, gdy tkanka tłuszczowa stanowi co najmniej 25% masy ciała u mężczyzn i 30% u kobiet.

Europejskie Towarzystwo Badań nad Otyłością (EASO) oraz WHO podkreślają, że rozpoznanie otyłości nie powinno opierać się wyłącznie na BMI. W praktyce klinicznej ocenia się także obwód talii, wskaźnik WHR (talia/biodra) oraz stosuje się specjalistyczne badania (np. DXA, MRI, CT), szczególnie gdy podejrzewa się otyłość trzewną lub metaboliczną. Otyłość to nie tylko estetyka – to choroba wymagająca leczenia i poważnego traktowania.

Najczęstsze przyczyny otyłości – styl życia, geny, hormony

Otyłość to złożony problem zdrowotny, który wynika z interakcji wielu czynników, w tym stylu życia, genetyki oraz hormonów. Wśród najczęstszych przyczyn otyłości wyróżnia się:

• Styl życia – składają się na niego:
  • niska aktywność fizyczna – otyłość spowodowana współczesnym stylem życia, brakiem ruchu, siedzącą pracą, spędzaniem czasu przed telewizorem czy komputerem, zamiast spędzić czas aktywnie na świeżym powietrzu,
  • nieprawidłowe nawyki żywieniowe – dieta bogata w przetworzone produkty, cukry proste i tłuszcze nasycone, nieregularne spożywanie posiłków,
  • psychologiczne aspekty – na przykład tzw. „zajadania stresu”. 
• Czynniki genetyczne:
• • predyspozycje genetyczne – szacuje się, że mogą odpowiadać za około 40-70% zmienności masy ciała, bierze w tym udział gen FTO,
  • interakcje genów ze środowiskiem – niestety osoby z predyspozycjami genetycznymi mogą być bardziej wrażliwe na niezdrowe nawyki żywieniowe i brak aktywności fizycznej. 
• Czynniki hormonalne:
• • zaburzenia hormonalne – np. zaburzenia związane z wydzielaniem hormonu głodu (grelina) i sytości (leptyna) powodują zaburzenia regulacji apetytu i metabolizmu,
  • choroby endokrynologiczne – np. zespół Cushinga czy niedoczynność tarczycy sprzyjają wystąpieniu otyłości.

Pamiętajmy, że chociaż geny mogą predysponować do otyłości, to czynniki środowiskowe, takie jak dieta i aktywność fizyczna, mają decydujące znaczenie w jej rozwoju. Właściwe nawyki żywieniowe oraz regularna aktywność fizyczna mogą pomóc w zapobieganiu otyłości, nawet u osób z genetycznymi predyspozycjami.

Rodzaje otyłości: brzuszna, metaboliczna i inne podtypy

Rodzajów otyłości jest dość sporo. Podstawowymi typami otyłości podzielonymi ze względu na miejsce rozkładu tkanki tłuszczowej. Wyróżniamy w niej :

• Otyłość brzuszną (androidalną, trzewną) – potocznie jest to otyłość typu „jabłko”, która charakteryzuje się nagromadzeniem tkanki tłuszczowej w obrębie jamy brzusznej. Jest częstsza u mężczyzn i wiąże się z wyższym ryzykiem rozwoju zespołu metabolicznego, cukrzycy typu 2, nadciśnienia tętniczego, chorób układu sercowo-naczyniowego oraz innych powikłań metabolicznych. 
• Otyłość gynoidalna (udowo-pośladkowa) – tzw. otyłość typu „gruszka”, w której tkanka tłuszczowa gromadzi się w dolnej części ciała, głównie na biodrach, udach i pośladkach. Jest częstsza u kobiet i wiąże się z mniejszym ryzykiem powikłań metabolicznych w porównaniu z otyłością brzuszną.

Istnieje też otyłość metaboliczna przy prawidłowej masie ciała (MONW), w której mimo prawidłowego BMI, występuje tłuszcz trzewny i zaburzenia metaboliczne. Odmienna jest też otyłość z prawidłowym metabolizmem, bez cech zespołu metabolicznego, mimo wysokiego BMI. Dodatkowo wyróżnia się typ hiperplastyczny (zwiększona liczba adipocytów, częstszy u dzieci), hipertroficzny (powiększenie komórek tłuszczowych, częstszy u dorosłych) oraz otyłość wtórną, związaną z chorobami lub lekami.

Diagnostyka powinna uwzględniać nie tylko BMI, ale także obwód talii, wskaźniki WHR oraz badania metaboliczne i obrazowe.

Jak rozpoznać otyłość? Diagnostyka i wskaźniki kliniczne

Rozpoznanie otyłości nie opiera się wyłącznie na wizualnej ocenie sylwetki – to proces wymagający konkretnych danych i precyzyjnych narzędzi. Kluczowym punktem wyjścia jest BMI (Body Mass Index), czyli wskaźnik masy ciała obliczany według wzoru: masa ciała (kg) podzielona przez wzrost (m) do kwadratu. Wynik powyżej 30 sugeruje otyłość, ale to dopiero początek diagnostyki.

Dla pełniejszego obrazu stosuje się inne skale diagnostyczne, takie jak:

• WHR (Waist-to-Hip Ratio) – stosunek obwodu talii do bioder. Wynik >0,8 u kobiet i >1,0 u mężczyzn wskazuje na otyłość brzuszną, szczególnie niebezpieczną dla układu sercowo-naczyniowego.
• Obwód talii – wartości przekraczające 88 cm u kobiet i 102 cm u mężczyzn również są sygnałem ostrzegawczym.
• WHtR (Waist-to-Height Ratio) – stosunek talii do wzrostu. Wskaźnik >0,5 oznacza zwiększone ryzyko metaboliczne, niezależnie od BMI.

Jeszcze dokładniejszym podejściem jest ocena składu ciała. Za pomocą analizy impedancji bioelektrycznej (BIA) można określić procentową zawartość tkanki tłuszczowej. Za graniczną wartości uznaje się 25% tłuszczu u mężczyzn i 32% u kobiet – powyżej tych wartości diagnozuje się otyłość.

Zdrowotne skutki otyłości – cukrzyca, nadciśnienie i inne powikłania

Otyłość, szczególnie brzuszna, istotnie zwiększa ryzyko cukrzycy typu 2 – u kobiet z BMI powyżej 35 ryzyko zachorowania może być aż 90-krotnie wyższe niż u osób z prawidłową masą ciała. Główne mechanizmy to insulinooporność, zaburzenia wydzielania insuliny oraz działanie adipokin. Cukrzycy często towarzyszy nadciśnienie i zaburzenia lipidowe, co prowadzi do zespołu metabolicznego i uszkodzeń naczyń – m.in. w oczach, nerkach, sercu i mózgu.

Otyłość to także silny czynnik ryzyka nadciśnienia i chorób serca – osoby z BMI >30 mają ośmiokrotnie większe prawdopodobieństwo jego wystąpienia. Nadmierna masa ciała przyspiesza rozwój miażdżycy i zwiększa ryzyko zawału, udaru, niewydolności serca i arytmii. U osób otyłych układ krążenia szybciej się starzeje, a utrata 10% masy ciała może znacznie poprawić parametry zdrowotne. Otyłość wiąże się również z chorobami nowotworowymi, bezdechem sennym, schorzeniami stawów, wątroby i problemami psychicznymi, znacząco obniżając jakość i długość życia.

Psychologiczne i społeczne aspekty otyłości

Otyłość to nie tylko choroba ciała, ale też poważne obciążenie psychiczne i społeczne. Osoby z otyłością często doświadczają stygmatyzacji i „body shamingu” – są niesłusznie oceniane jako leniwe lub pozbawione silnej woli. Tego typu uprzedzenia mogą prowadzić do izolacji, unikania kontaktu z lekarzami, a nawet depresji. Skutkiem są obniżona jakość życia, problemy emocjonalne i wykluczenie społeczne.

Aby przeciwdziałać tym negatywnym zjawiskom, potrzebne jest psychologiczne wsparcie i edukacja. Ważną rolę odgrywają indywidualna terapia, grupy wsparcia oraz aktywność fizyczna poprawiająca samoocenę. W Polsce działania te wspiera m.in. Narodowy Fundusz Zdrowia, który prowadzi kampanie społeczne promujące zdrowy styl życia oraz przeciwdziałanie stygmatyzacji osób z otyłością.

Leczenie otyłości – dieta, aktywność fizyczna, farmakologia

Leczenie otyłości wymaga kompleksowego podejścia, które obejmuje zmianę stylu życia, farmakoterapię, a w niektórych przypadkach – leczenie operacyjne.

Podstawą leczenia zachowawczego jest dieta i aktywność fizyczna. Zaleca się dietę niskoenergetyczną (1000–1500 kcal dziennie), z odpowiednią proporcją białka, tłuszczu i węglowodanów. Przed operacją bariatryczną taka dieta pomaga zmniejszyć ryzyko powikłań. Po zabiegu konieczne jest stopniowe wprowadzanie diety stałej, z dbałością o wystarczającą ilość białka i kontrolę stanu odżywienia.

Równie ważna jest regularna aktywność fizyczna – szczególnie wysiłek tlenowy, taki jak szybki marsz, jazda na rowerze czy pływanie. Nawet proste zmiany, jak wybieranie schodów zamiast windy, mogą przynieść korzyści. Ruch wspiera nie tylko redukcję masy ciała, ale też poprawia samopoczucie i zdrowie psychiczne.

Farmakoterapia jest wskazana u osób z BMI ≥ 30 lub ≥ 27 z chorobami towarzyszącymi. Leczenie powinno trwać co najmniej 6 miesięcy, a efekty monitoruje się co 3 miesiące. W Polsce dostępne są m.in. liraglutyd i semaglutyd (leki zmniejszające apetyt i zwiększające sytość), naltrekson z bupropionem (hamuje objadanie się, poprawia nastrój) oraz orlistat (blokuje wchłanianie tłuszczu).

Chirurgiczne leczenie otyłości – kiedy operacja to konieczność?

W momencie, gdy leczenie zachowawcze jest nieskuteczne, stosuje się chirurgię bariatryczną. Operację rozważa się przy BMI ≥ 40 lub ≥ 35 z powikłaniami, u pacjentów zazwyczaj w wieku 18–60 lat. Najczęstsze metody to:

• rękawowa resekcja żołądka (sleeve) – zmniejsza objętość żołądka i poziom greliny,
• ominięcie żołądkowo-jelitowe (bypass) – zmniejsza wchłanianie kalorii,
• opasanie żołądka – rzadziej stosowane z powodu mniejszej skuteczności.

Przed zabiegiem konieczna jest ocena stanu zdrowia i psychiki pacjenta, a po operacji – długoterminowa opieka zespołu specjalistów, zmiana diety i stylu życia oraz suplementacja witamin.

Całościowe leczenie otyłości wymaga zaangażowania pacjenta i zespołu terapeutycznego – tylko wtedy możliwe są trwałe efekty i poprawa jakości życia.

Otyłość u dzieci i młodzieży – narastający problem

Otyłość wśród dzieci i młodzieży to coraz poważniejszy problem zdrowotny, także w Polsce – dotyczy już 7–14% młodych osób. Główne przyczyny to nadmiar kalorii w diecie (słodycze, fast food, słodzone napoje), mała aktywność fizyczna i siedzący tryb życia. Problem zaczyna się często już w okresie ciąży lub wczesnego dzieciństwa, a dodatkowo pogłębiają go złe nawyki w rodzinie. Otyłość w młodym wieku może prowadzić do poważnych chorób, takich jak cukrzyca typu 2, nadciśnienie czy zaburzenia lipidowe. Dlatego niezwykle istotna jest profilaktyka szkolna w zakresie profilaktyki zdrowotnej oraz istotności diety i aktywności fizycznej w życiu celem zapobiegania otyłości.

Skuteczna profilaktyka – jak zapobiegać otyłości na poziomie społecznym?

Prewencja otyłości powinna zaczynać się już w dzieciństwie i obejmować całą populację. Kluczowe znaczenie ma pierwotna profilaktyka, czyli wczesne kształtowanie zdrowych nawyków: 

• codzienna aktywność fizyczna, 
• zbilansowana dieta, 
• unikanie słodyczy i słodkich napojów,
• ograniczenie czasu spędzanego przed ekranem. 

Edukacja zdrowotna powinna obejmować zarówno dzieci, jak i rodziców, zwłaszcza w rodzinach obciążonych ryzykiem otyłości.

Szkoła odgrywa istotną rolę w kształtowaniu postaw prozdrowotnych – poprzez lekcje wychowania fizycznego, zdrowe posiłki w stołówkach, eliminowanie niezdrowych przekąsek i promowanie ruchu wśród wszystkich uczniów. Ważne jest tworzenie sprzyjającego środowiska – placów zabaw, boisk czy tras rowerowych.

Dzieci powinny być aktywne fizycznie przez co najmniej 60 minut dziennie. Nawet proste formy ruchu – spacer, zabawa na świeżym powietrzu czy taniec – mają istotne znaczenie. Wczesna interwencja, wsparcie psychologiczne i współpraca całych rodzin zwiększają skuteczność profilaktyki i zapobiegają rozwojowi otyłości w dorosłości.

Bibliografia:

• https://www.who.int/health-topics/obesity 
• https://www.who.int/data/gho/data/themes/topics/topic-details/GHO/body-mass-index 
• https://easo.org 
• A. Windak, S. Chlabicz, i.in., „Medycyna rodzinna. Podręcznik dla lekarzy i studentów”, Termedia Wydawnictwo Medyczne, Poznań 2025
• G. Wallenrodem, T. Banasiewicz, P. Richter, T. Skoczylas, „ Chirurgia. Podręcznik dla studentów”, PZWL, 2025
• Zalecenia kliniczne dotyczące postępowania u chorych na otyłość 2024. Stanowisko Polskiego Towarzystwa Leczenia Otyłości – https://ptlo.org.pl/resources/data/forms/aktualnosci/258/ws_ptlo_otylosc_2024_final.pdf 
• P. Remiszewski, „Nie. Tylko dieta w nadwadze i otyłości”, PZWL, 2024
• P. Cięszczyk, „Fizjologia wysiłku”, PZWL, 2024
• I. Boniecka, W. Lisik, „ Dietetyka w chirurgii bariatrycznej”, PZWL, 2023
• H. Ciborowska, A. Ciborowski, „Dietetyka. Żywienie zdrowego i chorego człowieka”, PZWL, 2021
• H. Krauss, Z. Chęcińska-Maciejewska, P. Maćkowiak, „Fizjologia żywienia”, PZWL, 2019
• J. Duława, „Vademecum medycyny wewnętrznej”, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, 2015